اولین موزه ایران به روایت ناصرالدین‌شاه
ناصرالدین‌شاه پس از سفرهای خود به اروپا به‌ویژه سفر به فرانسه و بازدید از موزه لوور، تحت تاثیر مفهوم موزه‌های عمومی قرار گرفت. او با دیدن شیوه نگهداری و نمایش آثار تاریخی در اروپا، تصمیم گرفت مشابه آن را در ایران نیز ایجاد کند. در یکی از سفرنامه‌های ناصرالدین‌شاه (به‌ویژه سفرنامه فرنگ)، او با شگفتی از موزه‌های غربی یاد می‌کند و می‌نویسد: «در پاریس در بنای لوور، اجناس بسیاری را که از ممالک مختلف جمع کرده‌اند، در تالارهای متعدد گذاشته‌اند که مردم به تماشا می‌آیند و هر چیزی در جای خود مرتب است». پس از بازگشت به ایران، در حدود سال ۱۲۹۱ قمری (۱۸۷۴ میلادی)، او دستور داد بخشی از کاخ گلستان به موزه‌ای برای نگهداری اشیای نفیس، ظروف، اسلحه‌ها، جواهرات و هدایای خارجی تبدیل شود.
ویژگی‌های موزه همایونی (موزه ناصری) به شرح ذیل بودند:
مکان آن کاخ گلستان در شهر تهران بود. اشیای نمایش‌داده‌شده سلاح‌های تزئینی، جواهرات، تابلوهای نقاشی، ظروف چینی، هدایا از پادشاهان خارجی،الهام‌گرفته از موزه‌های اروپایی، به‌خصوص لوور بود. بعدها این اشیا به موزه‌های دیگر منتقل شدند، از جمله موزه ایران باستان (تاسیس در دوره پهلوی) و موزه جواهرات ملی.
هرچند موزه‌ی همایونی به لحاظ ساختار و مدیریت با موزه‌های مدرن فاصله داشت، اما نقطه آغاز موزه‌داری در ایران محسوب می‌شود. این اقدام ناصرالدین‌شاه، پایه‌گذار اندیشه‌ای نو در حفظ آثار فرهنگی بود و موزه‌ی همایونی (اتاق موزه) اولین موزه‌ی ایران شد. دستور ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۹۰ قمری (حدود ۱۸۷۳–۱۸۷۴ میلادی) صادر شد و ساخت «اتاق موزه» در شمال کاخ گلستان آغاز گردید. این بخش پس از تکمیل، به‌عنوان «موزه همایونی» شناخته شد و اشیای نفیسی همچون جواهرات، ظروف چینی، نقاشی‌ها، سلاح‌های تزیینی و هدایا از پادشاهان اروپایی در آن به نمایش گذاشته شد. اعتمادالسلطنه در توصیف این موزه نوشته: «موزه همایونی مشحون از جواهر گرانبها، ظرایف و نفایس اشیاء، آثار جلیله علمیه، مهمات حربیه قدیمه، آلات و ادوات متنوعه، پرده‌های نقاشی معروف، ظروف چینی ممتاز از چین، ژاپن، انگلستان، مسکوکات قدیمه با صورت سلاطین معظم ایران». تاثیرپذیری ناصرالدین شاه از موزه لوور باعث شد بناهای قدیمی شمال باغ گلستان تخریب و جای آن‌ها اتاق موزه، حوضخانه، کتابخانه و سرسرا ساخته شود. «تالار سلام»، تالاری در غرب مجموعه کاخ که از همان ابتدا به‌عنوان سالن موزه طراحی شد. بعدها این تالار به‌دلیل برگزاری مراسم تاج‌گذاری پهلوی اول و دوم، گاه به نام «تالار تاج‌گذاری» نیز شناخته شد.
پایان عمر موزه همایونی
در سال ۱۲۹۶ قمری (۱۸۷۸ میلادی)، ناصرالدین‌شاه از وضعیت موزه راضی نبود و آن غیرفعال ساخت و بنا را تغییر داد. بسیاری از اشیاء آن به خزانه سلطنتی و برخی دیگر به موزه‌های بعدی منتقل شدند. در سفرنامه‌های او (مثلا سفرنامه فرنگ)، وی به‌شکلی سرزنده از موزه‌های غربی و تنظیم دیدنی‌های فرنگ نوشته است، هرچند نقل‌قول دقیقی از خود ناصرالدین‌شاه درباره موزه همایونی فعلا در دست نیست، اما بررسی سفرنامه‌ها از جمله سفرنامه فرنگ نشان می‌دهد که او با تحسین از موزه‌های اروپایی و تصمیم‌اش به تقلید از آن‌ها سخن گفته است.
بام موزه
سارا کریمان
