ایران‌ویج تا ایران

میانه هفت کشور، وطن ایستاده بود

در متون کهن زرتشتی، به‌ویژه در کتاب بندهش، به جغرافیای اساطیری جهان اشاره‌هایی شده است. هرمزد نخست آسمان را آفرید و آن‌ را چون تخم‌مرغی ساخت و همه‌ آفرینش مادی را در درون آن جای داد. پس از آفرینش آب، سومین آفریده‌ هرمزد، زمین بود که آن‌ را پهناور، گرد و بی‌نشیب و فراز، همانند زرده‌ تخم‌مرغی در میان آسمان قرار داد. بنابر برخی متون پهلوی، تنها نیمه‌ بالایی زمین برای زندگی انسان‌ها، جانوران و گیاهان مناسب است و نیمه‌ دیگر با آب پوشیده شده است. تغییرات زمین در متون کهن چنین توصیف شده‌ است: در آغاز هزاره‌ هفتم، پس از حمله‌ اهریمن، ایزد تیشتر باعث بارش باران بر زمین می‌شود. این باران زمین را نمناک می‌کند و در ادامه، زمین به هفت بخش تقسیم می‌شود. بدین‌گونه هفت اقلیم پدید می‌آید که در متون پهلوی به آن «کشور» گفته می‌شود. بخش میانی که از نظر وسعت با شش اقلیم دیگر برابر است، «خونیرث» نام دارد. در منابع پهلوی، این بخش کامل‌ترین بخش زمین معرفی شده است. در مرز آن با دو کشور همسایه در شرق و غرب، دریاهایی وجود دارد که احتمالاً از شاخه‌های دریای «فراخکرت» به‌شمار می‌آیند. بر پایه‌ این توصیفات، یکی از کهن‌ترین نقشه‌های جهان تصویرسازی می‌شود. بر اساس متون کهن و بندهشن، بخش‌های مختلف «خونیرث» مشخص‌تر معرفی شده‌اند و سرزمین ایران نیز در همین بخش جای می‌گیرد. در اوستا با واژه‌ «اَئیرئَن‌وئجه» (ariiana vaejah) روبه‌رو می‌شویم که در فارسی میانه به صورت «ایران‌ویج» درآمده است. «ایران‌ویج» (eranwez) در اوستا و متون پهلوی به‌عنوان نخستین مکان آفریده‌شده معرفی شده، جایی‌ست که در آن دین زرتشت نازل شده و گاو نخستین آفریده شده است. این سرزمین سردسیر و کوهستانی بوده و به زمستان‌های سخت آن اشاره شده است. بنابر نظر اغلب پژوهشگران، ایران‌ویج نخستین موطن ایرانیان باستان به‌شمار می‌رود. در لغت‌نامه‌ دهخدا، ایران‌ویج به معنای «سرزمین آریایی‌ها» آمده و در ترجمه‌هایی دیگر به «گستره‌ آریایی‌ها» تعبیر شده است. واژه‌ «ایران» ریشه در بخش ابتدایی آن «er» دارد که به معنای آریایی (آزاده و اصیل) است و در اوستا به صورت «ایریا» و در فارسی میانه به شکل «آریان» آمده است. نام ایران حکایت از تمدنی کهن و دیرینه دارد. این نام در قالب‌های گوناگون، به‌معنای قوم ساکن این سرزمین، در گذر تاریخ حرکت کرده و سرانجام در دوره‌ ساسانیان برای نام‌گذاری سرزمین تحت سیطره‌ ایشان برگزیده شده است. عنوان «شاهنشاه ایران و انیران» در کتیبه‌های شاپور اول نشان‌دهنده‌ مرزبندی میان قلمرو ایرانی و غیرایرانی‌ست. در دوره‌ پهلوی، این نام به‌صورت رسمی برای کشور انتخاب شد و از سایر کشورها خواسته شد از آن پس به‌جای نام «پرشیا»، از واژه‌ «ایران» استفاده کنند.

بام اسناد پژوهشی
گروه پژوهش مجله پشت‌بام

به کوشش: بهاره غلامیان

دبیر گروه پژوهش: بهاره غلامیان