پرونده؛ اردشیر محصص

مانده‌ام از کجا شروع کنم؟ بنویسم که رفتیم ودیدیم و کلی هم خندیدیم؟ تنها جمله‌ای که هر سلیقه‌ی سهل‌گیری از دیدار با کاریکاتورو کاریکاتوریست انتظار دارد؟ نه. این تنها حرفی است که دست کم برای «اردشیر» نمیشد زد و برای «کاریکاتور»هایش هم – تازه اگر چنین عنوانی صلاح باشد به کارهایش داد- به روایت یک گزارشگر آلمانی، زمانی یک نویسنده‌ی انگلیسی میخواست مقدمه‌ای گویا بر مجموعه‌ی آثار «آندره فرانسوا» کاریکاتوریست شهیر فرانسوی بنویسد، اما با درماندگی به مغزش زور می‌آورد که مطلبش را از کجا شروع کند. تا اینکه معجزه‌ای صورت گرفت. در باز شد. دخترکی که آن مجموعه را دیده بود از در وارد شده بود و به آقای انگلیسی گفته بود: «خوب، اینکه خیلی ساده‌اس. بنویس خندیدیم.» به همین سادگی. کافیست رساله‌ی «خنده»ی آقای «برگسون» را بگذاری جلوی خودت و بخوانی: «انسان حیوانیست که میخندد و ضمنا حیوانیست که میخنداند،» و بعد هم قهقهه بزنی یا اگر احساس «خود والاتر بینی» میکنی، «بودلر» به تو این حق را داده است که بخندی. اما من به معجزه معتقد نیستم و درباره‌ی «اردشیر» هم نمیتوانم با این دستورالعمل‌های ساده، گریبان خود را از گرفتاری خطوط صریح و پولادین، از طنز، هزل، خشونت، برندگی و درندگی، از بلاهت و آن گرته‌ی اندوه مه‌واری که بر سطوح همه آثارش پخش و پر است، خلاص کنم. فکر بزرگترین هنرمند طراح معاصر، بهترین کاریکاتوریست و … دیگر صفات تفضیلی هم نیستماینها پربیخودی است. مهم این است که اردشیر را امروزه در کنار خود داریم که به گفته «احمد شاملو» آثار او، اسنادی از زمان خود ماست و به گفته «کریم امامی» مفسر زمانه ما مهمتر از همه با هنرمند زنده‌ای سر و کار داریم که هیچوقت به چشم‌انداز خود خو نمیگیرد. پیگیرانه جسستجو میکند و برای تکامل سبک و شیوه‌ی خود زحمت می‌کشد.

از این قرار، پس اردشیر آن طراح هزل سیاه سال 46 تالار قندریز نیست. اردشیر دیروزی هم نیست، از این قرار برای شناختن او و آثارش و رسم و راه هنرش، باید به تکامل سبک و شیوه‌ی او نظر دوخت و آنها را حلاجی کرد و ریزه‌کاری‌ها، شیوه زدنها، و راه یافتن‌هایش را جست‌وجو کرد. اینکار هم تا تدوین مستقلی از مجموعه آثارش، و با این بضاعت مزجاه من، و حوصله‌ی این صفحات میماند. اما…

اردشیر محصص، متولد گیلان و بزرگ شده‌ی تهران است. در آستانه‌ی سی سالگی است. چیزی کمتر، یا چیزی بیشتر. در خانواده‌ای هنر دوست رشد کرده است پسر عمویش بهمن محصص، نقاش چیره‌دست، یکی دیگر از عاقبت به خیرهای این خانواده است. و اینک دومیش. خیال نمی‌کنم مثل همه‌ی هنرمندهای زورکی، خوابنما، شده باشد. تعریف می‌کند:

• چهارساله بودم که مداد بدست گرفتم و اولین طرح را کشیدم. مشوق‌های اولیه‌ی من مهمانان هنرمند و دوستان هنرشناسی بودند که با خانواده‌ای ما رفت و آمد میکردند. من در یک خانواده‌ی هنرشناس بزرگ شده‌ام. اولین طرح زدنم اینجوری بود که رفته بودم به دیدن فیلم سریال و معروف «بلای جان نازیها» وقتی که برگشتم از من ماجرای فیلم را پرسیدند. زبانم الکن بود و دستم باز. این بود که با یک رشته طرح، آنچه را که در سالن تاریک سینما دیده بودم، شرح دادم – طبیعی است که طرحها چه جوری بود – بعدها مادرم و برادرم، محمدعلی محصص، و مهندس شایگانی در رشت و جلیل ضیاپور مشوق و راهنمای من بودند. تحصیلات آکادمیک هنری هم نداشته‌ام.

چه بهتر. نداشتن تحصیلات آکادمیک را میگویم. در دنیای آینده، بهترین فرصت برای کسانی است که ذهنی زلال دارند آزاد و رها. ولی بیشتر از این نمیتوانم از او زیر پاکشی کنم و حرف دربیاورم – در اتاق کارش، طبقه دوم یک ساختمان برشته و بریان از آفتاب گر گرفته بعدازظهر تابستان تهران، نشسته‌ام و بالای سرم تابلوی رنگ و روغن بزرگی است با امضا «ایراندخت محصص» – خواهرش – پرتره‌ای از یک پسر با کتابی بدست. اتاق کارش بی‌شباهت به اتاق اندیکاتورنویسهای ثبت احوال نیست: جا به جا پر است از پرونده‌ها، دوسیه‌ها، بسته‌ها، و اینجا و آنجا، کاغذهای سفید طراحی شده پراکنده است. و صدای او که آنقدر ریز و آنقدر نرم و ملاطفت‌آمیز است و عینک شیشه کلفتش و بینی باریک نوک تیزش و سر بی مویش. مردی که از ضعف‌هایش قدرتی ساخته است.

کمال در نقص …

اردشیر 1330 هیچ نشان دهنده‌ی اردشیر امروزی نیست که کاریکاتور – به مفهوم عام – می‌سازد. توجهی سرسری و غیرصمیمانه به امور جاری سیاسی و اجتماعی دارد. در این سال‌ها، کاریکاتورهای «سید ضیاء» در هیات ادعائیش باشکلی ورزشکارانه، و «مهام» شهردار چشمه‌ها، آبنماها و فواره‌ها درحالیکه توی یک حوض بادهانش مثل فواره آب می‌پاشد، تضاهر میکند. پس از اینهاست که گوئی فرشته‌ی رحمتی دست اردشیر را گرفت و به افق‌های دورتری برد و خمیرمایه‌ی امروزیش را ریخت. کارهای جدی‌ترش با «فردوسی» دوره‌ی قدیم شروع میشود: طرحهای ناشیانه، حاصل از نگاهی تند و گذرا و دستپاچه از آنچه دیده‌است و ظهور دخترکان و مردان لهیده و درهم‌شده‌ای که ساخته‌ی دنیای اردشیر نبودند، متعلق به دنیای ما بودند و او، هویتشان را بازشناخته بود.

اردشیر واقعی اما در سال 1342 ظهور می‌کند. آنهم به نحوی خیره‌کننده و چشمگیر: « شیردختران» عنوان کاریکاتورهائیست که از او در «کتاب هفته» شماره‌ی 72 همانسال به چاپ میرسد. «شیردختران»، تصویر دخترانی است که برای تثبیت یک پیروزی کوچک، با اداها و اطوار مکش مرگ ما و طلبکارانه و غرورآمیز، به صف ایستاده‌اند تا به اتفاق خانم مربیه‌شان عکسی به یادگار بیندازند. یا دختر قهرمان پرش ارتفاع، با آن تبسم ملیح و چشمان خمار، یا قهرمان پرش و والیبال با گردن دراز نی‌قلیونی درحالیکه توپ بدست ایستاده و انگشتها را دخترانه و شرمسارانه پیچ‌وتاب داده است، موضوع کاریکاتورها هستند، و دختران دیگر. و همه‌ی دختران دیگر …

اردشیر برای نخستین‌بار چشم تیزبینش را متوجه مسائلی کرد که تا آن وقت عادی بنظر می‌آمدند و با چند خط استوار و عریان، عجبا که توانست روح طنز و هزل را با قوت و خشونتی بیمانند برجسته کند. بهرحال، این تصاویر، ضربه‌های ناقوسی بودند که نوید تولد یک هنرمند طراح و هزال را می‌دادند که سخت شوخ و شنگ و چموش و بدقلق بود. چشمک نمی‌زد، می‌گزید. خرمگس بود.

طرح‌های بعد بد از این بتدریج آزادتر، مسلط‌‌‌تر و قادرتر می‌شود. و بهمین میزان آگاهی و تعقل اجتماعی اردشیر نیز فزونی می‌گیرد. اکنون او از طلاب دانشکده حقوق بود و متون حقوق مدنی را میخواند که بزعم او سرشاراز کاریکاتور مینمود. قضیه‌ی نکاح و کلاه فرداعلای مارک «ق» یک رشته کاریکاتور بود که تندوتیزتر، گزنده‌تر، صریحتر و شگفتی بارتر از طرحهای پیشین او از راه رسید. بچه‌ی نوباوه، اکنون شناسنامه گرفته بود و نمیشد دیگر وجودش را نادیده رگفت. زندگی هنری اردشیر، از آن پس، خط سیر یک کوشش مداوم و جستجوگرانه و متحول دریافتن راه‌ها و شیوه‌های نوین است.

و اردشیر نامی است برپای کاریکاتورها و طرح گونه‌هایی که در این مجله و آن نشریه چهره میکند. و اردشیر، اسم شب ورود به دنیایی است با: جیب‌برهای مفلوک، خانم‌های محترمه‌ی چرب و چیل که کباده‌ی انجمن معاونت عمومی را می‌کشند و باد توی غبغب می‌اندازند یعنی که ما حامی بیچارگانیم – با اداهایی متظاهرانه و سخت‌خودنما و تو ذوق‌زن، و ژنرالهای روسی که کبکبه و دبدبه‌شان از یک مشت مدال برنجین پیش سینه‌شان است و چنان به دنیا و مافیها نگاه می‌کنند که به یک پشه‌ی نحیف، و یکی از آن‌ها که دسته‌ی سیفون از گریبانش قاطی مدال‌ها شده و یکی دیگر که بر شانه‌اش عنکبوتی نشسته، و اداره‌جاتیهای خو کرده به ابتذال، و لگوری نر و کی که عریان است و ستر عورت او یک صفحه‌ی 33 دور، و دیپلماتی در هیات لاک‌پشت – با همه‌ی مفاهیم تملق، کندروی، سازگاری، هیزی‌گری و موقع‌شناسیش – ، و معلول مفلوجی که بر پای چوبین او برگ سبز شده، و چلاقی که دستش که از قلاب آهنی است و برای بوسیدن و تبرک و تملق دراز شده و … باید از سر دقت و تامل نگریست تا دنیای دیوانه را با آدمهای دیوانه‌اش بازشناخت. به این دوره، من دوره‌ی «مضحکه‌ی سیاه دیوانه» نام مینهم. بیرحمی غریبی در این طرحها به چشم میخورد. دنیا سیاه، دشمن‌خو و دیوانه است و اردشیر با آن سر مخالفت دارد. زندگی که با حسابگری توام شده، با رنگ و روغنی سخت فریبکارانه و گول زنکانه و بی‌چشم و رو زینت یافته. کپسول تلخ گنه گنه‌واری که در زیر مشتی لفت و لعاب تبلیغات، هوچیگری و افادات سیاستمدارانه و دروغ بخورد مردم داده می‌شود تا زهرتلخش احساس نشود. انحطاط. انحطاط و ابتذال ….

نمایشگاه که در تالار قندریز دائر شده، تاثیری دوچندان بر تماشاگر می‌گذارد. در همین وقت، آل احمد دردیداری از همین نمایشگاه می‌گوید: «انگار طراح، این طرحها را از آدمهای تیمارستان کشیده است.» در حقیقت، اردشیر، هجویه‌های مصورش را از تیمارستان محیط مدل قرار داده است. سیاه قلمی‌های او چاپ و بزرگ شده و موثرتر بنظر می‌آیند.

کسی بر چهره‌ی من و تو، چنین بی‌رحمانه، سیلی نزده بود! طرحهای او عین زوزه‌های پشت سر تابوت است. تا مرگ را و زندگی را، تواما، برزخ تو کشند.

هنرمند اما در سیاهی سر نمی‌کند. برای دیدن – موشکافانه و دقیقانه دیدن – روشنائی لازم است. اردشیر در جست‌وجوی دلیل و حقانیتی برای خروج خویش از بن‌بست مضحکه‌ی سیاه است. اما دیوانگی‌هایش را چون اصل و نسبی رها نشدنی و نجیب با خود دارد، که نشان‌دهنده‌ی صداقت هنری اوست. همچنانکه که وقتی همه‌چیز سیاه و تاریک بود، خداوند در «سفر پیدایش» گفت: «روشنائی بشود، و روشنائی شد» اردشیر نیز روشنائی را یافت و از طریق نقاشی‌های عامیانه، شیوه‌ی خود را کمال بخشید. بله. برای خلق آثار هنری اصیل، هنرمند راستین باید خیلی چیزهای مهم را قربانی کند.

• آشنائی من با نقاشی‌های قهوه‌خانه، یا عامیانه، وقتی شروع شد که برای مقاله‌ی کریم امامی در کیهان انگلیسی طرحی تهیه کردم و بعد هم دیدار از نمایشگاه و اتودبرداری‌ها مرا با گنجینه‌ای گرانبها آشنا کرد.

تا آنروز اصلا نمی‌دانستم که چه ارزش و اعتباری دارد این نقاشی‌ها، چه دنیای عجیب و پر از سمبول‌های غلو شده و ریزکاریهای دلچسب است. این آشنائی‌ها که بعدا با شور و دلبستگی ادامه یافت، تاثیرش را فورا در کارهایم بجا نهاد. من هیچوقت خودم را در یک فرم خاص و از پیش اندیشیده شده محدود نمی‌کنم. بعضی طرحها لازم است که با چند خط ساده کشیده شود.

اما یک کاری هم هست که باید روی آن زحمت کشید تا کامل شود. در اینجا دیگر سادگی مطرح نیست. توفیق هنری اصل کار است.

تکامل سبک و بهمراه آن اندیشه‌ی اردشیر ارینجا آغاز میشود. اکنون که او بر گنجینه‌ای غنی تکیه زده و نقاشی عامیانه را چون «بندنافی» برای تغذیه از فرهنگ قدیم نقاشی ایران قرار داده است، عناصر دیگری را هم وارد شیوه‌ی خاص خود کرد. بیرحمی جنون‌آمیز چهره‌ها را از «گویا» آموخت، «بوش» به او آموخت که چگونه عزیمت مداومی را به درون روح آغاز کند، «بروگل» به او شهامت آن داد تا از بی‌سامانیها، سامان یابد. سپس «دومیه» بود. سپس «استین برک» بود تا به او حالی کند که ویژگی شخصی، نقبی است کوتاه به نوعی مابعدالطبیعه. و تعجب خواهی کرد که در کنار همه‌ی این چهره‌ها، میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری هم بود. سمفونی ناساز غریب‌ترین نام‌ها… اردشیر ترکیب این همه، آثاری ساخت که سخت رنگ شخصی دارد و غنی و بهت‌انگیز است. اینک دوره سوم زندگی هنری اردشیر، که بخاطر استفاده از نقاشیهای سبک عامیانه، بدان «مضحکه‌ی عامیانه» نام می‌گذاریم.

در اثر عجیبی که از غنی‌ترین نمونه‌های این د وره است و اردشیر آنرا برای مقاله‌ی کریم امامی در کیهان اینترنشنال شش جولای 68 کشیده، اثر همچنانکه در پای بست بنای خود عامیانه است، هرچه رو به بالا می‌رود، دست نیافتنی‌تر می‌شود و بر عناصر مابعدالطبیعی آن می‌افزاید و عاقبت با طنزی قوی منفجر می‌شود. زمینه‌ی اثر، مانند زمینه‌ی تپه مانند و هاشور زده‌ی نقاشی‌های سبک عامیانه است و یادآور تصاویر چاپ سنگی کتابهای حسین کرد، اسکندرنامه،امیرارسلان،بزم‌های حافظ دوره‌ی ناصری و …

است، و بر این زمینه‌ها گردونه‌هایی است که بجای مهره‌های نشان‌دار، آدم‌ها در آن نشسته‌اند، تابخت که بخواند. چهره‌های بیضی شکل مینیاتوری، ابروهای پیوسته‌ی کمانی رقاصگان، با طرحهای پیشین اردشیر مغایرت دارد و بر بالای این همه، آسمانی است با ابرها و قصرهای رویائیش و دستی که از غیب دراز شده، با هفت‌تیر قلابی که آب از آن پشنگ میزند و ریشخندانه همه‌چیز را بادهبا می‌کند. که سخت از آثار «استین برک» مایه برده است.

یا رشته طرحهای رستوران‌های بین راه…

• رشته‌ی رستورانهای بین راه تاثیری است از سفرهای کودکی که در من بجامانده بود. آن شتابی که گارسونهای کافه‌های سر راه بخرج میدهند تا مبادا ماشین راه بیفتد، آن هول و ولا و دستپاچگی مسافران و آن نکبت و کثافتی که در این نوع رستورانها بود و اینکه کافه‌چی، خود را ملزم میدانست که از هر جا شده چیزی فراهم کند تا مهمانانش گرسنه آنجا را ترک نکنند… همه‌ی اینها خاطره‌های دوره کودکی بود که بعدها، ناغافل، در کارهایم تضاهر کرد. حتی آن پوشال‌هایی که روی تن و بدن یکی از همین مسافرین روئیده، نشانه‌ی موثری از حیات کودکی منست که ناخودآگاهانه در کارم سرک کشید و تا مدتها من از توجیه این پوشالها عاجز بودم. اما پس از کمی فکر یادم آمد… ما یک دست مبل در خانه‌مان داشتیم – که دیگر از زور کهنگی زهوارش در رفته بود وسالی یکمرتبه احتیاج به تعمیر و دستکاری داشت و هرکس روی آنها نشست و بلند شد، انگار توی یک مزرعه‌ی یونجه خوابیده باشد، پوشال‌هاو آت و آشغال مبل به پروپایش می‌چسبید … می‌بینید که سمبول‌ها همیشه تفسیر پذیرند. اما گاه پیش می‌آید که کاریکاتور خودم، برای خودم بشکل معما درمیآید و من ازتفسیر آنها عاجز می‌مانم.

جالبترین طرح از رشته‌ی «رستورانهای بین راه»، طرحی است که در کیهان انگلیسی 30 مارس 68 یه چاپ رسیده. اردشیر از یک تصویر چاپ سنگی عامیانه‌ی جالب، برای طرح خود استفاده کرده است. در تصویر عامیانه، صحنه، لحظه‌ی برخورد امیرارسلان و قمر وزیر را در کافه‌ی خواجه طاووس نشان میدهد، درحالیکه امیرارسلان سینی مشروب را با دو گیلاس در آن، برای قمر وزیر می‌برد و بر بالای سر آندو – قمری شاید – در قفس کز کرده است. اردشیر با استفاده‌ی آگاهانه از این صحنه‌ی تصویر عامیانه، طرحی کشید که مسافری مشتاق را که در زمینه‌ای هاشور زده، یر صندلی نشسته است، نشان میدهد درحالیکه گارسون کافه از فرط نداری و بیچارگی کله‌ی پرنده‌ی در قفس را توی سینی گذاشته و با حرکات آکروبات‌وار و شتابزده برای مهمان عزیز می‌برد. اردشیر از رمزها (سمبول‌ها)ی اشنا و غلو شده در نقاشی‌های عامیانه، از گل، پرنده، قفس، میزهای دایره شکل و از خطوط خشک و منعطف استفاده‌ی شایان برده و در آفریدن فضای سیاه مورد علاقه‌ی خود توفیق داشته است. در همین تصویر، گلی که زیر پای پیشخدمت کافه روئیده، نشانه‌ی اشتیاق دوستانه‌ی کافه‌چیهای بین راه برای تامین رضایت مشتریان گذری آنهاست، اگرچه منتهی به سر بریدن پرنده‌ی مورد علاقه‌ی آنها گردد و شاید تنها مونس تنهائیشان.

و بعد نوبت پرده‌های مذهبی است. کفار، شهدا (منازعه‌ی پایان ناپذیر نیکی و پلشتی) نیزه‌های افراشته، بدنهای شقه شده، شمشیرهای خون چکان، خطوط خشونت‌آمیز و بران که در زمینه‌ای از گل و گیاه، شهادت محتوم انسان را بر پهنه‌ی خاک تایید می‌کنند.

• آدمهای شقه شده در پرده‌های نقاشی مذهبی عامیانه، همیشه تکرار می‌شوند. شقه کردن، شق‌القمر، روح مذهبی را با خشونت بدوی خود آمیخته است. «شاملو» یک روز قصه‌ای شوخ برایم تعریف کرد که خیلی در من اثر گذاشت روایت می‌کرد که یکی از سران قریش در شمشیرزنی مهارتی تمام داشت و چنان با سرعت شمشیر می‌زد که آدم‌های شقه‌شده‌ی او بدون آنکه متوجه موقعیتشان باشند، بازهم جنگ می‌کردند و آنوقت مرد قریشی به آنها می‌گفت: اگر مردی یک کمی قر بیا! چون تا تکان بخودشان میدادند، دونیمه می‌شدند، شقه می‌شدند.

در آثاری از این دست که کفار مردانی بی‌سر را بر سر نیزه کرده‌اند – مردان شقه شده و مثله شده – یا در اثر دیگری که کشته‌شدگان بی‌سر و بی‌نام و نشان، به ردیف، خوابیده‌اند و مردی در لباس رزم برای تشکر از شهدای طریق (؟) نطق می‌کند و بر روحشان درود می‌فرستد، گوئی در آن «با کنایه‌ی دردناک موقعیت انسان ناقص و مثله شده‌ی امروزی را میتوان دید که رسیدن به تکامل برایش غیرممکن است.» انسانی که فدای نبردی بیرحمانه و پوچ است و وسیله‌یی است برای تسویه حسابهای خیلی خصوصی و ابلهانه.

تک نگاره‌هایی که چندی پیش از بیماران بیمارستان روانی تهیه کرد، با خطوط باریکانه، مستقیم، استوار و موجزشان، بیان‌کننده‌ی زندگی سرد، کسل‌کننده و بیرحم دنیای جنون‌زدگانند.

در این نگاره‌ها، تاثیرات روح از هم پاشیده، در جسمی زوال یافته که خطوط را از هم میدرد و دیوانگی می‌کند، فرصت نمایش می‌یابد.

اردشیر در این طرحها، طراحی مقتدر، شیوا دست و آگاه نمایانده میشود.

چندی پیش وقتی به کافه‌یی رفته بود، پس از سه ساعت، بیش از صد طرح ریز و درشت از رقاصه‌ها، آکروبات‌ها، شب زنده‌دارها، مست‌ها و گارسون‌ها بخانه آورد. و همین طرحهاست که گنجینه‌ی مراجعه پذیری از مناظر و مرایا، از کشش‌ها و کوشش‌ها و نیز هرگونه حالتی از رهایی اندام‌ها برای او بشمار می‌آید. طرحهای آینده‌ی او در این گنجینه نهفته است: زنی در رشته‌ی کافه لاتی، مردی پشت پیشخوان عرق‌فروشی و مردی دیگر در رشته طرحهای تیمارستان، در کنار هم قرار می‌گیرند تا یک اثر هنری بوجود آورند. آنکس که او را نشناسند و نداند که او از هر تجربه‌ی کوچکش، بیشترین بهره‌ها را می‌گیرد، صرافت‌شناسائی و درک آثارش را از دست می‌دهد. تاثیرپذیری او، در عین خاموشی غلط‌انداز سیمای فروتنش عمیق است. آمیزش او با زندگی، درحالیکه مردی اجتماعی نیست، ریشه‌دار است. «کنت کلارک» در کتاب «نظری به تصاویر» می‌گوید: «هنر بعنوان افزایش دهنده‌ی توان روح آدمی، باید گزارشگر اشکال کونه‌گون زندگیمان باشد.» و هنر اردشیر از این خصیصه چیزی کم ندارد.

• من از همه کس و همه‌چیز تاثیر برمیدارم. همه‌چیزی را که می‌بینم می‌کشم. بیشتر اتودهایی که برمیدارم، بعدها سایه‌هاشان را در آثارم می‌بینم. مثلا تازگیها متوجه شده‌ام که چیزهایی که این اواخر طرح زدم، چقدر شبیه چهره‌های بیماران بیمارستان روانی هستند. بیشتر آدم‌های کارمند و پشت‌میزنشین اداره مورد توجه منند. چون فکر می‌کنم که زندگیشان خیلی توخالی و مبتذل است. پوک است. مسوولیت و تعهد برای من، جز آفریدن یک اثر هنری کامل و بی‌نقص نیست.

اگر یک خصلتی در اردشیر باشد که من دیوانه‌اش باشم، همانا «سانتی‌مانتال» نبودن اوست. اینست که طرحهایش پر از خشونتی طاغی است. اینست که طرحهایش حقه نمی‌زند تا لبخندی از تو گدائی کند. اینست که طرحهایش کلافه‌ات می‌کند، و تو احساس می‌کنی که با تولد اردشیر، خواب راحت را دیگر از تو گرفته‌اند.

اگر چه هتاکی بعضی از کارهای دانشگاهی و «قضا»یش آنها را ضعیف و سست کرده است، اما توفیق چند اثر او انکار نکردنی است.

ابایی ندارد که صریحا به تو بگوید که حالتی از آدمهایش را از یک مینیاتور هندوستانی، دیگری را از یک مینیاتور ترکی اقتباس کرده است. یا از وقتی که بازی فوتبالیست‌ها و حرکات آکروبات‌ها و رقاصه‌ها را اتود برداری کرده، آدمهایش، معلق در فضایی بی‌اثیر، یله شده‌اند، و من هنوز ماتم که چطور او که کارهایش آنقدر از قلمرو ذهن عامه‌ی روزنامه‌خوان بدور است، توانسته تا امروز در موسسه‌ی کیهان دوام بیاورد. و اگر کسانی که اکنون هوای او را دارند، روزی حمایتشان را از او دریغ کنند، باید عذرش را خواسته دانست.

کارهایی که انگ اجتماعی دارد، از او، پشت سر هم، اینجا و آنجا به چاپ میرسد، در یکی از از این رشته کارها، چاپلوسی را که کراواتاوطوماری بی‌انتها تشکیل داده، جلوی میکروفن، در حال نطق و خطابه می‌بینید. که چقدر یادآور این طرح تصوری «پل‌کلی» است: برگ انجیر بجای آنکه زینت پائین تنه‌ی زنیکه باشد، روی پیشانی او آویخته است! اردشیر ساده هم هست و آسان‌یاب هم، اما گاهگاهی، تصویری از او که ترانه‌ی معروف «از خون شهیدان وطن لاله دمیده» را نشان میدهد، از خونی که بر زمین می‌چکد، لاله میروید که فاقد قدرت Primitive  و اصالت است و از او بعید.

مثل گربه‌ی ماده‌یی که بچه‌های نوزادش را دوست می‌دارد، او نیز به طرحهایش دلبسته است. طرحی از چهره‌اش به من نشان میدهد که خیلی چاق و گوشتالوست. میگوید که طرح مال چند سال پیش است و یکی از دوستانش کشیده و آنوقت‌ها خیلی چاق بوده و از پنج سال پیش به اینور 20 کیلو لاغر شده که خنده‌ام می‌گیرد. و اینهم آخرین طرح کاریکاتوری شفاهی است که از او به یادم مانده است.

با هم از « کالج – این» می‌آئیم بیرون و او طرحهائی را که توی کافه کشیده زده زیر بغلش و به من میگوید:

• گربه‌ای دارم که جاش روی میز کار من است. روی کاغذهایم می‌نشیند و هیچ کس جرات ندارد که از آنجا بلندش کند. انگار نگهبان آن کاغذ پاره‌هاست.

هر دو میزنیم زیر خنده. حیف که مست نیستیم، وگرنه آنوقت شب عشقی داشت مست بودن.

                           آیندگان – 3 شهریور ماه 1347