مقبره المسترشد بالله در مراغه
مرد سیه چرده‌ای که در تصویر اول خفته بر رخت مرگ می‌بینید، ابومنصور الفضل بن احمد المستظهر، بیست و نهمین خلیفه عباسی است که به المسترشد بالله معروف بوده است. در تواریخ او را مردی فاضل، کریم، دلاور، هنرمند و راستگو خوانده‌اند. خواندمیر در توصیف او می‌گوید: «مسترشد به صفت فصاحت و بلاغت اتصاف داشت و معنی بسیار در ضمن اندک لفظی بر لوح بیان می‌نگاشت». عکس بنای مخروبه‌ای را که در تصویر دوم می‌بینیدُ، علی‌خان، والی مراغه در حدود سال ۱۲۵۸ هجری شمسی انداخته است. این بنا، مقبره همان مرد سیه‌چرده در تصویر اول است. اما مقبره خلیفه بغداد در مراغه چه می‌کند؟ آغاز خلافت المسترشد همراه با آغاز غروب آفتاب حشمت دودمان سلجوقی بود.
سلاطین سلجوقی تا پیش از این، با تسلط بر بغداد، این شهر را پس از اصفهان، پایتخت دوم خود می‌دانستند. به صورتی که خلیفه عملا فرماندار بغداد و نوکر سلطان بود. با مرگ ملک محمود و به قدرت رسیدن ملک مسعود، آتش جنگ‌های دودمانی نیز در میان شاه‌زادگان سلجوقی داغ‌تر شد. المسترشد از فرصت پیش آمده نهایت استفاده را کرد و در زمان غیبت مسعود، علیه او شورید و با تهیه لشکری عظیم وارد مناطق غربی ایران شد. لشکریان خلیفه در حوالی همدان با سپاهیان مسعود روبه‌رو شدند و جنگ سختی میان دو طرف آغاز شد. اما در میانه نبرد، فرماندهان خلیفه پشت او را رها کرده و به ملک گراییدند و این شد که سپاه المسترشد منهدم گشت.
در کاوش‌های اخیر انجام شده در بافت تاریخی مراغه، خاکجای پنج مقبره که مطابق با استنادات تاریخی در نزدیکی برج کبود و مسجد شهیدین قرار داشته‌اند، نمایان شده است
به دستور ملک، خلیفه را دست بسته به نزدیکی مراغه منتقل کردند. می‌گویند ملک مسعود قصد قتل المسترشد را داشت، اما با رسیدن نامه‌ای از سلطان سنجر از کار خود پشیمان شد. سنجر در نامه‌اش گفته بود: «حال امیرالمونین را تلافی کنید» و مسعود را از عاقبت قتل خلیفه زنهار داده بود. پس از آن صلحی میان دو طرف منعقد شده و روابط انگبین می‌شود. اما داستان بدین‌جا ختم نمی‌شود. خلیفه را قصد رجعت به بغداد بوده، اما مسعود به لطایف الحیل او را از بازگشت بازمی‌داشته است. سرانجام، ملک به بهانه‌ای از مراغه خارج شده و المسترشد را تنها می‌گذارد.
همین فرصت کافی است تا فداییان اسماعیلی بر خرگاه او یورش برده و با ضربتی خلیفه را از پا درآورند. می‌گویند ملک در مرگ المسترشد جزع‌ها نمود. هندوشاه نخجوانی می‌گوید: «جنازه خلیفه را قضات، ائمه، اشراف و اعاظم ممالک بر سرگرفتند و در مراغه بردند. در مدرسه اتابک محله قضات دفن کرده و گنبد عالی بساختند. در صفه درس آن مدرسه تعداد 5 گنبد قرار دارد که یکی از آن‌ها متعلق به خلیفه است». خواندمیر محل دفن خلیفه را مقبره‌ای متعلق به اتابکان آذربایجان خوانده است. گویا مقبره المسترشد تا قرن هفتم هجری قمری کاملا برجا بوده و اندک اندک در اواخر عهد قاجار کمر خم نموده است. به صورتی که در عکس علی‌خان، چهار دیواری محزونی را می‌ماند.
در کاوش‌های اخیر انجام شده در بافت تاریخی مراغه، خاکجای پنج مقبره که مطابق با استنادات تاریخی در نزدیکی برج کبود و مسجد شهیدین قرار داشته‌اند، نمایان شده است. مطابق گزارش‌ها، از مقبره خلیفه سیه‌چرده داستان ما، تنها یک پی چهارگوشه به دست آمده، با این حال نام او کماکان بر مسجد مجاور مقبره باقی است. بقایایی که در تصویر سوم، در سمت بالای تصویر مشاهده می‌کنید، خاکجای مقبره خلیفه است که در سال‌های اخیر نمودار گشته. برای اطلاعات بیشتر به مقاله «مکان‌یابی مقبره مُستَرشِد بالله عباسی براساس شواهد باستان‌شناختی و منابع مکتوب تاریخی» از سعید ستارنژاد و همکاران مراجعه کنید.
#بام_معماری
نویسنده: شاهین گرکانی
تصاویر:
برای خرید نسخه کاغذی پشت بام به این لینک مراجعه کنید.
شرکت نگاه روشن پارس حامی پشت‌بام
