بازنمایی بدن در بحران، نگاهی به نمایشگاه «توده» از پریسا فهامی در گالری شمیده
درهم تنیدگی عکاسی و بدنِ انسان سبقه‌ای طولانی دارد و به میانه‌ی قرن نوزدهم بازمی‌گردد. آلن سکولا در کتاب پژوهشی خود «بایگانی و تن» به دو خاستگاه پیرامون این مقوله به مثابه نوعی کنش‌گری در اصلاح جامعه، به تفصیل پرداخته است. عکاسی برای مصورسازی پیکربندی و شمایل و تیپ‌های گوناگون مردم بر پایه شبه علوم سیماشناسی و جمجمه‌شناسی در عصر ویکتوریا به کار گرفته می‌شد. طبق این باور با توجه به فرم صورت و جمجمه می‌توانستند به ویژگی‌های شخصیتی افراد پی ببرند و معتقد بودند دسته‌بندی مردم با عکاسی و بایگانی و بررسی آنها می‌تواند در کنترل جرم و بزه‌کاری و همچنین منضبط کردن مردم کاربرد داشته باشد، چرا که سطح بدن، اعماق نهان شخصیت فرد را آشکار می‌کند.
این امر در برهه‌ای بسیار معمول شد، تا آنجا که به عنوان مثال، متیو برادی برای عکاسی از مجرمین از سوی چند زندان استخدام شده بود. در واقع عکاسی در کوششی گسترده برای خواندن بدن انسان‌ها در رابطه با دسته‌بندی‌های نژادی و قومی و تحلیل رفتارهای اجتماعی به کار گرفته می‌شد. اما در قرن بیستم رویکردهای متفاوتی در رابطه با عکاسی و بدن ظهور پیدا کرد و آثار بسیاری در زمینه‌های هنری، مد و تبلیغات، جنسیت و سکسوالیته تولید شد که در این مقال مورد بحث نیست.
مجموعه «توده»، مواجهه عکاسانه با بحران بدن و بازنمایی بدن با نمایه‌ای از هجوم بیماری
مواجهه عکاسانه با بحران بدن و بازنمایی بدن با نمایه‌ای از هجوم بیماری که شاخصه کار پریسا فهامی در مجموعه «توده» است، علی‌رغم اینکه از تصاویر رادیولوژی در تولید آثار استفاده شده، در دسته آثار هنری متاخر عکاسی قرار می‌گیرد، چرا که ارائه آثار به شیوه عکاسانه و تکنیک ترکیب عکس انجام گرفته است.
در اواخر دهه‌ی نودِ قرن بیستم میلادی، بسیاری از فعالیت‌های هنری و فرهنگی پیرامون مساله‌ی بیماری ایدز، ابژه‌سازیِ بدن و بدن‌های بحرانی، توسط عکاسان صورت گرفت؛ به عنوان مثال میتوان به عکسهای نَن گلدین در رابطه با تاثیر شیوع بیماری ایدز بر افراد و اجتماع اشاره کرد، یا مجموعه «کبودی» وی که شامل عکسهایی از کبودی نقاط مختلف بدن بر اثر ضربه بود و یا عکسهای سالی مان که در مجموعه «جسم مغرور» از همسرش در طول چند سال بیماری سرطان و متلاشی شدن بدن وی را به تصویر کشید. کارهای سیدنی شرمن در رابطه با بدن و سالمندی و غیره و یا عکسهای فرن هربلو در رابطه با بازنمایی بدن همچون نوعی تن‌پوش نیز تلاش‌هایی در این راستا بودهاند.
زنان پیشاپیش به واسطه نگاه مردانه ابژه شده‌اند
از طرفی رویکردهای دیگری نیز نسبت به بازنمایی بدن انسان در آثار هنرمندان پیش گرفته شد. از جمله معترض بودن به ابژه‌ساژیِ بدن زن و تبدیل زن به شیئی برای نگاه مردانه و انتقاد به عمل دیده‌بارگی در آثار متعددی موضوع بحث قرار گرفت. نظریه‌ای هست که بیان می‌کند زنان پیشاپیش به واسطه نگاه مردانه ابژه شده‌اند، به همین منوال عکسبرداری از زنان، آنها را به صورت مضاعف مورد «ابژه‌سازی» قرار میدهد. اثر معروف باربارا کروگر با عنوان «بدن تو میدان نبرد است» که ترکیب تصویری گرافیکی و عکسی است، با نمایاندن صورت زنی در حالتی قرینه، که اشاره و اعتراض به الگوهای زیبایی در جامعه و نگاهِ ابژه‌انگارانه‌ی موجود به زن دارد، در هم‌سویی با این نظریه، مورد قابل توجهی است.
بازنمایی بدن در بحران
اشاره‌های محکم به نگاه مردانه حاکم بر زن
مجموعه «توده» که شامل تصاویری متشکل از اسکن و رادیولوژی اندام زنانه درگیر با توده‌های بافتی در ترکیب با تصاویر توپوگرافی است، به نوعی برآیندی از همه این مواجهه‌ها و دارای لایه‌های پنهان متعددی است. استفاده از عنوان استعاری «توده» که داری معنی دوپهلوی آشکاری در متن گزاره این مجموعه است، پیرو عوامل موثر در بروز سرطان، مانند سرکوب خشم، احساسات و غرایز، اشاره‌های محکم به نگاه مردانه حاکم بر زن دارد. سویه‌ای نقادانه نسبت به ابژه‌سازی، دعوت به سکوت، تحمل و عدم بروز رنج، که همواره بر زنان دیکته می‌شود. در روی دیگر سکه بررسی عوامل و زمینه ایجاد بیماری و اشاره به خاستگاه آن نیز نکته قابل توجهی است که باید در نظر داشت؛ رفتار جامعه در شکل‌گیری این بستر تاثیرگذار و قابل بررسی است.
نمایش برش‌هایی حساسیت برانگیز از تن و بیماری، خودافشاگری نمادینی از حریم خصوصی
نکته دیگر، بازنمایی عکاسانه بدن در خلاف جهت نگاه محافظه‌کاری است که از نمایش جنبه‌هایی از بدن در نگاه عموم جلوگیری می‌کند. عکاسی در طول تاریخ، نقش مهمی در شکستن بسیاری تابوها و نگاه‌های کلیشه‌ای محدودیت‌زا، بخصوص در رابطه با امور زنان، داشته است. در این مجموعه اشاره به بیماری کشنده در کنار تصاویری از اندام درگیر با آن، به گونه‌ای محسوس تلنگری بر ذهن ابژه‌ساز نسبت به اندام زنانه می‌زند و شی‌انگاری و دیده‌بارگی نسبت به این اندام را مورد نقد قرار میدهد.
در بازخوانی نمایه‌ای این مجموعه، عمومیت دادن به امر خصوصی را از عناصر بارز این مجموعه میتوان برشمرد. در هنر معاصر پرداختن به امر شخصی معمولا با نماد خانه همراه است. در واقع چیزهایی چون روزمرگی و اعمالی که به خانه یا امور آن در زندگی و اعمال شخصی مربوط می‌شود. در مجموعه «توده» پرداختن به این امر برای خوانش‌های عمومی در بستری فراتر از تعریف و نماد حریم خصوصی که خانه است، بازنمایی شده است.
در ابتدا، میتوان نفس نمایش برش‌هایی حساسیت برانگیز از تن و بیماری را، خودافشاگری نمادینی از حریم خصوصی محسوب کرد. در سویه بعدی استفاده از عناصر تصاویر و نقشه‌های توپوگرافی که به عنوان خانه و مامنی برای عموم بشریت است و ترکیب آن با عکسهای بدن و القای این‌همانی تن با زمین و خانه، بستری برای تفکر به شرایط جهان پیرامون ما و نقش انسان در به وجود آمدن شرایط کنونی و در پی آن مواجهه با این بحران است.
سرکوب خشم، احساسات، غرایز در بروز بحران برای بدن موثر است
التقاط عکسهای غیر عکاسی، همچون رادیولوژی و سی‌تی‌اسکن و غیره و عکسهای اینترنتی توپوگرافی به عنوان کارماده در تولید این آثار، خصیصه دیگر آنها است. با توجه به این امر و نیز محوریت ایده در شکل‌گیری این مجموعه، میتوان آن را در زمره کارهای هنرمندان معاصری دسته‌بندی کرد که خود را محدود به هنرهای معمول ندانسته و به ابزار و رسانه‌های بدیع و جدید برای ارائه مفهوم می‌پردازند. عکسهای پزشکی و تکنولوژیک از بدن، ما را قادر می‌سازند که جنبه‌هایی از درون بدن را ببینیم که بدون شکافتن قابل دیدن نبود. حال در این مجموعه، ما شاهد نماهایی از درون برش‌هایی از بدن هستیم که با عکسهای حاصل از دوربین عکاسی قابل بازنمایی نبود.
در آخر، اگر به باور اولیه بایگانی و تن و نکاتی که در ابتدای مطلب ذکر شد، بازگردیم و ایده‌های مربوط به بدن و شخصیت انسان و کاربردهای عکس در این زمینه را در نظر بگیریم، در این مجموعه نیز اشاره‌ای اجمالی به رابطه انسان و پیکرش، البته در جهتی معکوس، می‌یابیم. در گزاره این نمایشگاه آمده است که سرکوب خشم، احساسات، غرایز در بروز این بحران برای بدن موثر است. این مجموعه را کنشی خودبیانگر میتوان دید از سوی یک بیننده بدنمند نسبت به عوامل بیرونی و درونی بحران‌ساز پیرامون، در انسان معاصر و تلاشی در گسترش ادراک نسبت به زندگی در جهان امروز.
*این مجموعه در قالب عکس و ویدئو ارائه شده است، که تعدادی از عکس‌ها در این فایل ضمیمه شده است.
#بام_گردی
دبیر: محمد شمس
نویسنده: شهرام احمدزاده ترکمانی
هنرمند: پریسا فهامی
