در زادروز خیام
غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، معروف به حکیم عمر خیام، که خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده‌است، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، شاعر و گویی همه‌چیزدان ایرانی دوره سلجوقی و از مشاهیر بزرگ قرن پنجم هجری قمری است. با این که در تاریخ دقیق تولد او تردید وجود دارد، اما اغلب منابع ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ خورشیدی، برابر با ۲۵ ذی‌القعده ۴۳۹ قمری و ۱۸ می ۱۰۴۸ میلادی را زادروز وی اعلام کرده‌اند. گویا به این علت به او را خیام می‌نامیدند که شغل پدرش خیمه‌دوزی بوده است.
حجت حقانیت
خیام از بزرگترین دانشمندان عصر خود بود و در اغلب روایات آمده است که دارای هوش و حافظه فوق‌العاده قوی بوده است. در جوانی به فراگیری علم و دانش پرداخت و در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید. آثار او، از رسالات علمی تا رباعیات، به زبان‌های مختلف ترجمه و مصور شده است. وی دانشمند بلندمرتبه‌ای بود و در علم آن روزگار چنان جایگاهی داشت که معاصران وی، او را با لقب‌های بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجة الحق ستوده‌اند.
تقویم جلالی
یکی از مهم‌ترین کارهای وی سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران، در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، در دوره پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی بود. محاسبات منسوب به خیام در تنظیم تقویم جلالی، دقتی به مراتب بالاتر از گاه‌شماری میلادی دارد. روش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به‌عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ ثبت کرده‌است.
برخی از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن‌سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند. این فرضیه که خیام شاگرد ابن‌سینا بوده، بسیار دور از ذهن می‌نماید. خیام در جایی ابن‌سینا را استاد خود می‌داند، ولی این استادی ابن سینا، جنبه معنوی دارد.
خیام دانشمند
خیام به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود و در مقام ریاضی‌دان و ستاره‌شناس پژوهش‌ها و نوشته‌های مهمی دارد. از جمله آنها «رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» است که در آن از جبر عمدتا هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. این امر در تاریخ ریاضی اهمیت بسیاری دارد، چنان که کانسوا گفته: «در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ میلادی و شاید هم بتوان گفت در تمام سده‌های میانه، حکیم عمر خیام متولد نیشابور خراسان نقش بِسزایی داشته‌است.»
پیش از کشف رساله خیام در جبر، شهرت او در مشرق زمین به‌واسطه اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به‌واسطه ترجمه رباعیاتش بوده است. جورج سارتن با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگترین ریاضی‌دانان قرون وسطی می‌نویسد: «خیام اولین کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته و طبقه‌بندی تحسین‌برانگیزی از این معادلات آورده است. او در حل تمام صور معادلات درجه سوم به طور منظم تحقیق و تفحص کرده و به راه حل (در اغلب موارد نیمه کاره و ناقص) هندسی آنها توفیق یافته است. رساله وی در علم جبر، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ این رساله یکی از مهم‌ترین آثار قرون‌وسطایی و احتمالا برجسته‌ترین آنها در این علم است. [ . . . ] او نخستین کسی بود که نشان داد معادله درجه سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلا جوابی نداشته باشند.»
او همچنین رسالات مهم دیگری در هندسه و ریاضی دارد که تاثیرات آن تا قرن هفدهم بر علوم پایه مشهود و قابل پیگیری است. خیام به واکاوی ریاضی موسیقی نیز پرداخته است و در «القول علی اجناس التی بالاربعا» مساله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده بالارونده، و یک چهارم پرده شرح می‌دهد.
خیام شاعر
خیام در زمان حیات به عنوان یک ریاضی‌دان و فیلسوف مشهور بود، در حالی‌که هم معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند، بی‌خبر بودند. هم دوره‌های خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یاد نکرده‌اند. صادق هدایت در این باره می‌گوید: «گویا ترانه‌های خیام در زمان زیستنش به دلیل خشک مغزی مردم پنهان بوده و دسته‌بندی نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیه جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق به گونه‌ای قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده و پس از مرگش منتشر گردیده است.» شعر خیام، در قالب رباعی، کوتاه، ساده و بدون فضل و فخرفروشی و در عین حال، حاوی معانی و مفاهیم عمیق فلسفی است. تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هشتاد دانسته‌اند، حال آن که بسیار بیش از آن را به وی نسبت داده‌اند.
رسالات خیام
در حدود دوازده اثر از خیام در علم و فلسفه به جای مانده، اما همین آثار اندک، او را در سراسر جهان به شهرت رسانده است. مهم‌ترین آنها کتاب جبر او با عنوان «رساله فی ابراهین علی المسائل الجبر و المقابله» است که بهترین اثر مکتوب در نوع خود در ریاضیات است. از دیگر آثار او می‌توان به رساله «فی شرح ما اشکال من مصادرات اقلیدس»، «میزان الحکم»، «رساله الکون و التکلیف»، «الجواب عم ثلاث مسائل اضیاء العقلی، رساله فی الوجود»، «رساله فی کلیه الوجود»، «نوروزنامه» و «کتاب الزیج الملکشاهی» اشاره کرد.
خیام دوازدهم آذر ۵۱۰ خورشیدی در نیشابور درگذشت. بنای یادبود و مقبره خیام از آثار برجسته هوشنگ سیحون است.
خرید نسخه کاغذی
