از رسالت اجتماعی تا تاثیر بر بازار هنر
دگرگونیهای گسترده سیاسی، اجتماعی و فرهنگیِ پس از جنگ جهانی دوم سبب شد موزهها بهتدریج از نهادهای صرفا گردآورنده و حافظ میراث و هنر به نهادهایی با مسئولیتهای اخلاقی، اجتماعی و عدالتمحور بدل شوند. این تحول در کارکردها و تعاریف رسمی موزه نیز بازتاب یافته است؛ چنانکه در آخرین تعریف شورای بینالمللی موزهها، مفاهیمی چون «فراگیری»، «تنوع» و «مشارکت با اجتماعات» به مثابه ارکان اصلی موزه ذکر شدهاند (ICOM, 2022). با وجود این، بهدلایل متعدد جهتگیریهای موزهها، عرصه پیچیدهای از منازعات پنهان را به وجود میآورد. موزههای هنر از این موضوع مستثنی نیستند، جایی که عدالت فرهنگی در تقابل با سازوکار بازار هنر، موزه را به میدان مناقشهای پیچیده میان رسالت اجتماعی و نیروهای بازار تبدیل میکند.
موزهها ظرفیتی دارند که میتوانند مولفهها و هنجارهای اخلاقی رایج را بازتعریف کرده و به «عرصهی اقناع» تبدیل شوند(Nightingale & Sandel, 2012; Murphy, 2006). فرایند انتخاب، طبقهبندی، نمایش و تفسیر آثار در موزه نه امری خنثی، بلکه ساز وکار تولید معناست؛ سازوکاری که از خلال آن نوعی «حقیقت» درباره هنر و هنرمندان شکل میگیرد. به بیان دیگر، تشخیص اینکه چه چیزی «شایسته نمایش» است و چگونه باید دیده شود، شکلی از قدرت نمادین را بازتاب میدهد. موزه در مقام نهادی مرجع، با تولید روایتهای علمی و رسمی، دانشی مشروع تولید میکند که اغلب جهتگیری خاصی را بازتولید کرده و زمینه را برای شنیدهشدن صداها و روایتهای انحصاری فراهم میآورد. از منظر فوکویی، موزه نوعی هتروتوپیا یا «فضای دیگر» است؛ فضایی که در آن قواعد اجتماعی در قالبی سامانیافته و کنترلشده بازآفرینی میشوند(Foucault, 1976). از این رو، موزه صرفا محل نمایش نیست، بلکه نهادی گفتمانی است که دانش را تنظیم میکند و ساختار آن را در پیوند با روابط قدرت شکل میدهد. بدینترتیب، گفتمانهای گوناگون در این فضا در شرایطی نابرابر با یکدیگر مواجه میشوند و موزه را به میدان مناقشه تبدیل میکنند(Clifford, 1997).
یکی از نمودهای بارز این مناقشه، زمانی است که موزههای هنر، نمایشگاههای بزرگ رتروسپکتیو را به یک هنرمند خاص اختصاص میدهند. چنین نمایشگاههایی نه تنها مسیر تحولی هنرمند را به تصویر میکشند، بلکه مشروعیت نهادی موزه را نیز به هنرمند منتقل میکنند و اغلب تاثیر مستقیمی بر ارزش اقتصادی آثار او دارند. برای مثال، پس از نمایشگاه آثار لینِت ییادوم-بواکِی در تیت مدرن ارزش آثار او در بازار حراج به طرز چشمگیری افزایش یافت (Ghosh, 2020). مثال دیگر، خبر برگزاری نمایشگاه آثار کریستوفر وول در موزه گوگینهایم نیویورک است که در آستانه نمایش، قیمت میانگین آثار وی بالا رفت (Sotheby’s, 2014). انتخاب و جهتگیریهایی از این دست نشان میدهد که موزهها نه تنها به عنوان نهادی فرهنگی و آموزشی در مواجهه و تجربهی هنر عمل میکنند، بلکه به نوعی نقش سرمایهگذار فرهنگی و بازیگر بازار هنر را نیز ایفا میکنند؛ بدان معنا که با قراردادن هنرمند در مرکز توجه، تقاضای بازار و قیمت آثار او افزایش مییابد. هرچند این سوگیری ممکن است در ظاهر در جهت معرفی یک هنرمند کمتر دیده شده باشد، اما در نهایت میتواند به تمرکز سرمایه و شهرت اقتصادی منجر شود که با رویکردهای غیر انتفاعی و عدالت خواهانه موزه در تضاد است.
با توجه به تنش ساختاری میان تعهدات اخلاقی و اجتماعی موزههای هنر و ساز وکارهای بازار، ضروری است این موسسات سیاستهای شفاف و راهبردی برای انتخاب، نمایش و تفسیر آثار هنرمندان تدوین کنند. سیاستهایی که تدوین شاخصهای عدالت فرهنگی، تصمیمگیری از طریق کمیتههای مستقل، نمایشگاههای گروهی و ارائهی گزارش عمومی درباره معیارهای انتخاب را در بردارد. چنین اقداماتی به موزه امکان میدهد هم نقش خود را به عنوان نهاد عدالتمحور حفظ کند و هم اثرگذاری ناخواسته بر بازار هنر را در بستری برابر و فراگیر مدیریت کند.
بام موزه
محمد حکمت
منابع:
Clifford, J. (1997). Routes: Travel and translation in the late twentieth century. Harvard University Press.
Foucault, M. (1986). Of other spaces. Diacritics, 16(1), 22–27. https://doi.org/10.2307/464648
Ghosh, D. (2020). Art as an asset class: A strategic view on museums, collectors, investment logic. Medium. https://medium.com/@dipayan.ghosh/art-as-an-asset-class-a-strategic-view-on-museums-collectors-investment-logic-fe1b4e16009e
International Council of Museums [ICOM]. (2022). ICOM museum definition. https://icom.museum/en/activities/standards-guidelines/museum-definition/
Morphy, H. (2006). Sites of persuasion: Yingapungapu at the National Museum of Australia. The Australian Journal of Anthropology, 17(1), 52–64. https://doi.org/10.1111/j.1835-9310.2006.tb00031.x
Nightingale, E., & Sandell, R. (Eds.). (2012). Museums, equality and social justice. Routledge.
Sotheby’s. (2014). Museums and the market: Rumors vs. reality. https://www.sothebys.com/en/articles/museums-and-the-market-rumors-vs-reality
