شکوه و تراژدی
این اثر، یک نسخه‌ی مصور ارزشمند از شاهنامه‌ی فردوسی است که در تبریز و در حوالی سال‌های ۱۳۳۰–۱۳۴۰ م. (قرن هشتم ه.ق) تصویرسازی شده است. این نسخه به دلیل ابعاد بزرگ برگ‌ها، کیفیت بالای نگاره‌ها و جزئیات دقیق، یکی از مهم‌ترین آثار نگارگری ایرانی دوره ایلخانی به شمار می‌رود. منابع معتبر معتقدند که این نسخه برای یکی از مقامات دربار ایلخانی تهیه شده و احتمالا با سفارش مستقیم غیاث‌الدین محمد، فرزند رشیدالدین طوسی، به نگارش و تصویرگری درآمده است. نسخه‌ی اصلی احتمالا شامل حدود ۲۸۰ برگ و نزدیک به ۱۸۰–۱۹۰ تصویر بوده است، اما بسیاری از برگ‌ها در گذر زمان از بین رفته یا آسیب دیده‌اند. تصاویر با رنگ‌های غنی، استفاده از طلا، ترکیب‌بندی‌های دراماتیک و نمایش احساسات انسانی در چهره‌ها، از ویژگی‌های شاخص این شاهنامه هستند.
ورود نسخه به بازار هنر اروپا و خریداری توسط دموت
در حدود سال ۱۹۱۰ م. این نسخه در پاریس، توسط ژوزف دموت به اروپا رسید. دموت این نسخه را از شماوان مالایان خرید. مالایان، برادر زن هگپ گورکیان، باستان‌شناس، مجموعه‌دار هنر و ارمنی‌تبار بود که پیش‌تر این نسخه را از تهران به بازار هنر اروپا برده بود. پیش از آن، نسخه هنوز به صورت متصل بوده و در کتابخانه‌های سلطنتی قاجار نگهداری می‌شده است. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد نسخه، وقتی هنوز به هم متصل بوده، توسط آنتوان سوروگین، عکاس دربار شاهان قاجار، عکس‌برداری شده است.
مداخلات دموت
دموت پس از خرید این نسخه، دست به اقداماتی زد که آثار بسیار مخربی بر یکپارچگی و ارزش پژوهشی شاهنامه گذاشته است:
۱. دموت برگ‌هایی را که دارای تصویر در دو طرف بوده‌اند، از هم جدا کرده است تا بتواند دو برگ مجزا بفروشد.
۲. در برخی آثار، به دلیل اینکه پشت برگ‌ها خالی مانده یا آسیب دیده بود، دموت متون تازه سفارش داد، اما این متون غالبا از بخش‌های نامربوط شاهنامه انتخاب شده‌اند یا متن پشت تصویر با موضوع تصویر هم‌خوانی ندارد.
۳. برخی نگاره‌ها رنگ‌آمیزی یا ترمیم غیرحرفه‌ای شده‌اند. در مواردی، لبه‌ها برش خورده و مرمت‌هایی صورت گرفته تا برگ‌ها به ظاهر مناسب فروش شوند. این اقدامات گرچه ممکن است از نظر تجاری برای دموت سودمند بوده باشد، اما برای مطالعات هنری و تاریخچه‌ی نگارگری، ترتیب روایت مصور نسخه و تحلیل متون و تصاویر، ضررهای بزرگی داشته است.
مطالعه‌ی محققین همچنین نشان داد که تغییرات شاهنامه پس از رسیدن به پاریس بسیار فراتر از حذف صحافی است. در سال ۱۹۱۳ م دموت چندین صفحه را به مجموعه‌دار چارلز وور، فروخت. موسسه‌ی اسمیتسونین پس از بررسی دقیق این صفحات، به این نتیجه رسید که آنها تحت فرایندی پیچیده مورد تغییر و مرمت نامناسب قرار گرفته بودند. صفحات چارلز وور اکنون در گالری آرتور ام قرار دارد.
مسیر تاریخی برگ‌ها و وضعیت کنونی
تعداد شناخته‌شده برگ‌ها تا امروز، حداقل ۵۸ تصویر است. در سال ۱۹۳۹، دوریس برایان فهرستی از تمام ۵۸ نگاره‌ی شناخته‌شده را تهیه کرد و در سال ۱۹۸۰، الگ گرابار و شیلا بلر، فهرست مستندتری را همراه با مجموعه‌ای از فرضیه‌ها در مورد وضعیت اصلی نسخه‌ی خطی و تفسیر تاریخی نگاره‌ها منتشر کردند.
برخی از آثاری که در موزه‌های مهم قرار دارند، عبارت‌اند از:
موزه‌ی فریر:
این موزه بزرگ‌ترین مجموعه قطعات این نسخه را دارد که شامل تصاویر شاخصی مانند تخت‌نشینی ضحاک، فریدون در برابر تابوت ایرج و خواستگاری رودابه توسط زال است (حدود ۱۶ برگ).
موزه‌ی متروپولیتن:
تعدادی برگ با کیفیت عالی که در معرض نمایش عمومی قرار دارند.
کتابخانه‌ی چستربیتی در دوبلین (حدود ۱۱ برگ):
موزه‌ی بریتانیا، لوور، موسسه‌ی هنری دیترویت، موزه‌ی هنرهای زیبای بوستون، کلیولند، هاروارد، نلسون آتکینز، موسسه‌ی هنری دیترویت، رضا عباسی و چندین موزه‌ی دیگر در آمریکا و اروپا نیز برگ‌ها و صفحات جداگانه‌ای از این شاهنامه را در مجموعه‌ی خود دارند. همچنین برگ‌هایی در مجموعه‌های خصوصی و کلکسیون‌هایی مانند کلکسیون خلیلی شناخته شده‌اند.
بُعد هنری و ترکیب‌بندی
ترکیب سبک‌های مختلف، مانند تاثیر هنر چینی، استفاده از رنگ‌ها و جلوه‌هایی که در نگاره‌های ایلخانی رایج بوده‌اند، و ترکیب‌بندی‌های درشت، صحنه‌پردازی پرحادثه، احساس فراوان در چهره‌ها و استفاده جسورانه از فضا و رنگ، و همچنین تاثیر هنر بیزانسی در نحوه نمایش چهره‌ها و نیز سبک ایرانی ـ اسلامی، در نگاره‌ها مشاهده می‌شود.
نتیجه‌گیری
شاهنامه دموت نمونه‌ای از شکوه و تراژدی هم‌زمان در تاریخ هنر ایران است؛ شکوه از نظر کیفیت و نوآوری هنری و تراژدی از نظر آسیب‌هایی که بر اثر سوداگری دموت به آن وارد شد. این اثر، نقش تاریخی به‌عنوان سند هنری در دربار ایلخانی دارد و از جایگاه یگانه‌ای برخوردار است، اما به دلیل اقدامات دموت پژوهشگران هنوز در تلاش‌اند تا ترتیب اصلی نسخه و پیوند متون و تصاویر را بازسازی کنند.
مراسم رونمایی از کتاب “شاهنامه‌ی بزرگ ایلخانی” یا دموت، آبان‌ماه ۱۴۰۳ در موسسه‌ی کتابخانه و موزه‌ی ملی ملک برگزار شد. در این مجموعه، تمام نگاره‌های یافت‌شده از شاهنامه‌ی بزرگ ایلخانی در قالب یک کتاب منتشر شد. این اثر به قلم ابوالعلاء سودآور و با ترجمه علیرضا بهارلو و کیانوش معتقدی، توسط انتشارات فرهنگ و هنر به بازار عرضه شده است.
بام اسناد پژوهشی
گروه پژوهش مجله پشت‌بام
به کوشش: سپیده مقدم
