رشدیه، مردی که کلاس درس را بازتعریف کرد
عصر ناصری، عصری بود میان بیداد و بیداری. جامعه در فساد و عقب‌ماندگی دست و پا می‌زد و در این بین گروهی از روشنفکران که دل به تغییر بسته بودند، می‌کوشیدند شعله‌ای در دل مردم روشن کنند. روزنامه‌ها و جراید نو، پیام آزادی و عدالت را به گوش می‌رساندند که سرانجام به انقلاب مشروطه منجر شد. در میان این تلاطم‌ها، سهم میرزا حسن رُشدیه ستودنی است. رُشدیه در هفتم فروردین ۱۲۳۹ هجری شمسی در تبریز به دنیا آمد. پدرش ملا مهدی و مادرش سارا خانم شقاقی بودند. در کودکی به مکتب‌خانه رفت و تحصیلات مقدماتی را فرا گرفت، اما سختی‌ها و بی‌مهری‌های آن محیط، روح حساسش را آزرده کرد و ذهن کنجکاوش را به سوی پدیده‌های نوین جهان کشاند. مطالعه روزنامه‌های اختر، ثریا و حبل‌المتین دریچه‌ای تازه به روی او گشود و روشن ساخت که سواد و آموزش نوین، تنها کلید رهایی جامعه از جهل و عقب‌ماندگی است و در این بین با تحولاتی که در تعلیم و تربیت و تأسیس مدارس و موسسات علمی کشورهای دیگر روی می‌داد، آشنا شد. رُشدیه برای ادامه تحصیل به بیروت رفت و در دارالمعلمين به دانش پرداخت. سپس به عثمانی و ایروان سفر کرد و نخستین مدرسه خود را به سبک جدید برای کودکان مسلمان در ایروان تأسیس کرد. با کتاب «وطن دیلی/ زبان مادری» و روش الفبای صوتی، خواندن و نوشتن را برای کودکان آسان ساخت و مسیر آموزش نوین را هموار نمود. ناصرالدین‌شاه در بازگشت از سفر سوم خود به اروپا از این مدرسه بازدید کرد و طرز اداره و سبک تدریس این مدرسه مورد توجه وی قرار گرفت و رشدیه به ایران دعوت شد تا مدارس جدیدی در تهران و شهرهای دیگر تأسیس کند. اما سنت‌گرایان با کارشکنی، راه او را سد کردند و حمایت شاه متوقف شد. در تبریز، رُشدیه با امین‌الدوله، حاکم آذربایجان، آشنا شد و در محله ششگلان، نخستین مدرسه نوین ایران را بنیان نهاد. تقسیم دروس به مقاطع، استفاده از تخته‌سیاه و توجه ویژه به حضور دختران در کلاس‌ها، جلوه‌ای از نوآوری او بود. میز و نیمکت، ابزار آموزشی نوین و حتی زنگ تفریح، همه بخشی از شیوه‌ای بود که آموزش را با تجربه عملی و نشاط کودکان پیوند زد و نشان داد که تعلیم و تربیت می‌تواند فراتر از حفظ و تکرار باشد. با وجود تهدیدها و فشارها، رُشدیه مدارس خود را در تبریز، مشهد و تهران گسترش داد. تأکید او بر آموزش دختران، در روزگاری که مقاومت شدیدی با آن می‌شد، نشان از آینده‌نگری و جسارت وی داشت. در این مسیر، او حمایت‌های خانواده را نیز با خود داشت؛ فرزند او، شهناز آزاد، با انتشار نشریه «نامه بانوان»، نگاه نو به آموزش و حقوق زنان را گسترش داد. مدرسه رشدیه در سال ۱۲۸۹ هجری شمسی به محل کنونی خود منتقل شد و در ۷ مهر ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ثبت گردید. میرزا حسن رُشدیه در ۲۱ آذر ۱۳۲۳ هجری شمسی در قم درگذشت، اما میراث او همچنان زنده است. شیوه تدریس، توجه به امکانات آموزشی، حضور دختران در مدارس و تدوین الفبای صوتی، همگی گواه نگاه نوآورانه و آینده‌نگر اوست. او نه تنها مدرسه‌ساز بود، بلکه مسیر تحول فکری و فرهنگی ایران را با ایمان به آموزش هموار کرد و نشان داد که تعلیم و تربیت می‌تواند نیرویی زنده، پویا و اثرگذار در جامعه باشد.
گروه پژوهش مجله پشت‌بام
بام اسناد پژوهشی
به کوشش: بهاره غلامیان
