ویژه‌نامه‌ی جنگ ایران و عراق

جنگ، پادشاه همه‌چیز

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند
حافظ

در دانشنامه‌ی فلسفی استنفورد، جنگ چنین تعریف می‌شود: درگیری مسلحانه‌ی واقعی، عمدی و گسترده میان جوامع سیاسی. سه مؤلفه در این تعریف برجسته است: واقعی بودن، عامدانه بودن و گسترده بودن. جنگ نه رویای کابوس‌گونه‌ی فردی است، نه نزاعی کوچک میان دو فرد، بلکه رخدادی عظیم است که در ساحت جمعی به وقوع می‌پیوندد و از قضا همواره با قصد و اراده‌ای انسانی آغاز می‌شود. در همین قصد و عامدانه بودن، راز هولناک آن نهفته است: انسان خود به استقبال نابودی می‌رود، گویی شور زندگی تنها در همسایگی مرگ به نهایت خود می‌رسد. از این منظر، جنگ نه یک اتفاق بیرونی، که مازادی ناگزیر در بطن هستی بشر است. هر بار که سیاست و دیپلماسی از حل مسأله‌ای عاجز می‌مانند، راهی جز فروغلتیدن به آتش جنگ باقی نمی‌ماند. کارل فون کلاوزویتس، نظریه‌پرداز بزرگ جنگ، گفته بود: «جنگ ادامه‌ی سیاست با ابزارهای دیگر است». اما شاید حقیقت تلخ این باشد که جنگ نه ‌صرفا ادامه‌ی سیاست، بلکه فروپاشی کامل منطق سیاست است؛ لحظه‌ای که گفت‌وگو می‌میرد و تنها صدای اسلحه باقی می‌ماند.

جنگ، همچون مازادی اجتناب‌ناپذیر و الزامی، همواره چون سایه‌ای بر سر تاریخ تاریک بشر ایستاده است. گویی هیچ دوره‌ای از زندگی انسان‌ها از تیغ آن در امان نبوده است. از همان لحظه‌ای که نخستین جماعت انسانی در برابر جماعتی دیگر صف کشید، تقدیری آغاز شد که تا امروز نیز ادامه دارد؛ تقدیری که چون شبحی بر هستی آدمی گسترده است.

فیلسوفان از دیرباز کوشیده‌اند این پدیده را معنا کنند. هراکلیتوس، فیلسوف یونانی، جنگ را پدر همه‌چیزها می‌دانست. از نظر او جنگ پادشاه همه‌چیز است. نیچه، از زاویه‌ای دیگر، آن را عرصه‌ی آفرینش و شکوه می‌دانست. و کانت، از سر عقلانیت سامان‌بخش خود، به امکان صلحی پایدار می‌اندیشید. او جنگ را شری می‌دید که باید با وضع قوانین و نهادهای بین‌المللی مهار شود. در جهان اسلام نیز متفکران کوشیدند جنگ را در نسبت با جهاد، دفاع یا امر قدسی توضیح دهند. اما هیچ‌یک از این صورت‌بندی‌ها نتوانسته است آن را از متن زندگی انسان حذف کند.

برای مردم عادی اما، جنگ چیزی فراتر از بازی قدرت‌هاست. جنگ لحظه‌ی انبساط و انفجار است؛ دقیقه‌ای که همه‌چیز تکه‌تکه می‌شود و پیوستگی زندگی از هم می‌گسلد. جنگ همانجاست که پیش‌بینی‌ناپذیری به اوج می‌رسد و انسان، در برابر حجم نیرویی عظیم و بی‌چهره، احساس بی‌قدرتی می‌کند. این ناپایداری و پیش‌بینی‌ناپذیری، جنگ را بدل به هیولایی می‌کند که هر لحظه قادر است سوژه را از پای درآورد و از حیث هستی ساقط کند. از این‌رو پرسش بنیادین پدید می‌آید: آیا باید در برابر چنین نیروی سهمگینی مقاومت کرد؟ یا باید تسلیم شد و آن را چون بخشی از سرنوشت پذیرفت؟

اما میل جنگ چیست؟ میلی که آتش جنگ را می‌افروزد از کجا برمی‌خیزد؟ به نظر می‌رسد در بنیان خود، جنگ با میل به توسعه و گسترش گره خورده است. میل جنگ، نابودی و از آن‌ خود کردن است. کسی که آغازگر جنگ است، تنها به میل جنگ پاسخ می‌دهد؛ چیزی را می‌خواهد بسط دهد: منابع، زمین، عقیده، ایدئولوژی یا قدرت. جنگ، در این معنا، لحظه‌ی چیرگی است؛ میل به درهم ‌شکستن دیگری و همسایه/دیگری را در خویش مستحیل کردن و او را به‌زور با خود همسو ساختن. این همان خواهشی است که در عمق تاریخ بارها خود را نشان داده است: از جنگ‌های صلیبی تا فتوحات امپراتوری‌ها، از انقلاب‌های ایدئولوژیک تا استعمار مدرن.

با این‌همه، جنگ تنها نزاعی سیاسی یا اقتصادی نیست. جنگ صورتی وجودی نیز دارد: رخدادی است که انسان را با مرزهای بنیادین هستی خویش روبه‌رو می‌کند. در جنگ، مرگ از امکان به ضرورت بدل می‌شود. مرگ دیگر سایه‌ای دور نیست، بلکه هر لحظه بر شانه‌ی انسان دست می‌گذارد. شاید به همین دلیل است که نیچه از جنگ ستایش می‌کرد: زیرا در جنگ، انسان به نهایت ظرفیت‌های خود پرتاب می‌شود، در لبه‌ی پرتگاه ایستاده و با خویشتن خویش روبه‌رو می‌شود. اما در عین حال، همین جنگ است که انسان را از درون می‌شکند، او را به ابزاری در دست قدرت بدل می‌کند و فردیتش را در نظمی از بیرون دیکته‌شده و جمعی از میان می‌برد.

پرسشی دیگر: آیا جنگ می‌تواند اخلاقی باشد؟ آیا می‌توان از «جنگ عادلانه» سخن گفت؟ سنت فلسفی غرب، از آگوستین تا توماس آکویناس، کوشید این ایده را بپروراند که در شرایطی خاص- برای دفاع از خود یا برای دفع ظلم- جنگ می‌تواند مشروع باشد. اما در دنیای مدرن، با سلاح‌های کشتار جمعی و بمب‌های اتمی، آیا هنوز می‌توان چنین سخنی گفت؟ جنگی که فشار یک انگشت می‌تواند میلیون‌ها جان را نابود کند، چگونه می‌تواند اخلاقی باشد؟
با این‌حال، حتی اگر جنگ از منظر اخلاقی پرسش‌برانگیز باشد، نمی‌توان آن را به‌سادگی کنار گذاشت. تاریخ نشان داده است که جنگ نه‌تنها پیش‌بینی‌ناپذیر، بلکه گاه اجتناب‌ناپذیر است. اگر چنین است، پس وظیفه‌ی ما چیست؟ آیا باید جنگ را به‌عنوان تقدیری محتوم پذیرفت و در برابر آن سر فرود آورد؟ یا باید، هم‌چون کانت، امید به صلحی پایدار را زنده نگاه داشت و با ساختارهای حقوقی و نهادی در برابر آن ایستاد؟ شاید پاسخ در میانه باشد: باید دانست که جنگ هرگز از زندگی انسان حذف نخواهد شد، اما می‌توان با عقلانیت، با گفت‌وگو و با نهادسازی، شعله‌های آن را مهار کرد.

جنگ، در نهایت، آینه‌ای است که حقیقت انسان را بر ما آشکار می‌کند. در آتش جنگ است که هم والاترین فضیلت‌ها می‌درخشند- شجاعت، فداکاری، ایثار- و هم پست‌ترین رذیلت‌ها رخ می‌نمایند- خشونت، نفرت، زیاده‌خواهی. شاید راز ماندگاری جنگ در تاریخ همین باشد: زیرا هیچ پدیده‌ای به اندازه‌ی جنگ نمی‌تواند عمق و تناقضات وجود انسان را آشکار سازد.

از این منظر، شاید باید گفت جنگ نه دشمن حقیقت، که پرده‌بردار آن است. اما پرسش بنیادین همچنان باقی می‌ماند: آیا می‌توان روزی را تصور کرد که انسان‌ها، به‌جای آنکه حقیقت خویش را در آتش جنگ بجویند، در آینه‌ی صلح و دوستی آن را بیابند؟ آیا ممکن است روزی فرا رسد که دیگر نیازی به آن نباشد؟ پاسخ را تاریخ آینده خواهد داد. اما تا آن روز، جنگ همچنان با ماست: چون زخمی بر پیکر بشریت، چون سایه‌ای شوم بر سرمان. و ما، هر یک، در هر لحظه‌ای که از صلح سخن می‌گوییم، باید به‌یاد داشته باشیم که این صلح، خود، تنها در برابر امکان همیشگی جنگ معنا دارد. شاید بهتر باشد از این شعر حافظ بهره جست. حافظ در بیتی جاودانه ما را به‌یاد این حقیقت می‌اندازد:

جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه
چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند

گویی جنگ، نه‌فقط محصول جهل یا آزمندی، که صورتی دیگر از جست‌وجوی حقیقت است. حقیقتی که به زعم حافظ ره به جایی نمی‌برد. انگار انسان با جنگ میل به رسیدن به حقیقت را دارد، اما این روش ناممکن و تنها افسانه‌ای بیش نیست.