علی‌خان والی، عکاس یا مستندنویس
ورود عکاسی به ایران به دوره محمدشاه قاجار و شیوه داگروتیپ بازمی‌گردد. اما دوران ناصری را باید نقطه عطف عکاسی دانست. توجه و علاقه ویژه شاه شهید نقش مهمی در پیشرفت و گسترش عکاسی در ایران داشت؛ به‌گونه‌ای که گزاف نیست اگر عنوان «شاهِ عکاس» را برای ایشان به کار ببریم. این توجه برآمده از رویکرد توسعه علمی و نگاه آکادمیک به رشته‌های مختلف نظامی، صنعتی، هنری و … است که نمود خود را در راه‌اندازی پلی‌تکنیک دارالفنون نشان داد. زمینه این اقدام مهم، استخدام معلمان خارجی و اعزام دانشجویان به اروپا برای آموزش بود.
در این میان برخی از رجال در ماموریت‌های بین‌المللی، خانواده و فرزندان خود را همراه برده و از این فرصت برای رشد آموزشی آنها بهره بردند. علی‌خان والی، فرزند محمدقاسم‌خان، کاردار سفارت ایران در سن‌پترزبورگ، از جمله همین افراد است که در معیت پدر راهی روسیه شد و در آن‌جا جغرافیا، تاریخ و عکاسی خواند.
علی‌خان به سبب شایستگی، با طی مراحلی ابتدا حاکم مراغه شد و سپس ارومیه، خوی و اردبیل. لیاقت خان‌حاکم از چند جهت موجب حسن شهرت او شد: برقراری امنیت، رسیدگی به امور مردم و توجه به عمران و بازسازی اماکن شهری و تاریخی. اما اقدام ویژه‌ی علی‌خان، ثبت وقایع، اماکن و افراد در قاب تصویر عکاسی به‌همراه توضیحات دقیق است که در قالب چندین آلبوم از او به‌جا مانده است.
آغاز کار مستندنویسی علی‌خان از حکومت مراغه است. این کار بزرگ والی، او را در راس شیوه وقایع‌نگاری جدید ایران قرار می‌دهد. تا پیش‌ازآن، نگارگران ایرانی وقایع تاریخی یا داستانی را در قالبی ذهنی نقاشی می‌کردند؛ اما عکس‌های علی‌خان بازه‌ای چهل‌ساله از تاریخ ایران را در قالب مستند پیش‌رو قرار می‌دهد: تصویر نایب‌السلطنه از عنفوان جوانی تا پختگی، تصویر میان‌سالی امیرنظام گروسی تا کهنسالی و سال‌های واپسین زندگی. تصویر مستند مراحل بازسازی اماکن تاریخی مانند مجموعه شیخ صفی، مهمانی‌های جامع‌الرجال علی‌خان در شمیران. امروزه از علی‌خان والی چندین آلبوم و خانه‌ای برجا مانده که مرتفع‌ترین و قدیمی‌ترین بخش کاخ سعدآباد است؛ خانه‌ای که در زمان علی‌خان با نام «رشک بهشت» شناخته می‌شد و شاهکار مهندسی ساختمان است: پنج مسطبه در شیب کوهستان به شیوه کاخ‌های روسی. تا جایی که می‌دانیم، آخرین تصاویر از صفی‌علی‌شاه، امیرنظام گروسی، بسیاری شخصیت‌های تاریخی دیگر و همچنین خود علی‌خان در این مکان برداشته شده است.
رجال قاجاری قدم‌به‌قدم در آلبوم والی پا به سن می‌گذارند، ابنیه قدم‌به‌قدم جان تازه می‌گیرند و برخی عمارت‌ها برای همیشه در صفحات عکاسی جاودانه می‌شوند.
بام اسناد پژوهشی
گروه پژوهش پشت‌بام
به کوشش: سارا کریمان
دبیر گروه پژوهش: بهاره غلامیان
