پیوند علم، هنر و نوآوری در نخستین عکاسی گیاه‌شناختی
آنا اتکینز (1799–1871)، هنرمند، گیاه‌شناس و پیشگام عرصه‌ی عکاسی علمی، در میانه‌ی قرن نوزدهم گامی بی‌سابقه در تاریخ هنر و علم برداشت؛ گامی که او را به نخستین زن تولیدکننده‌ی کتاب مصور عکاسی بدل کرد. کتاب جلبک‌های بریتانیایی: چاپ‌های سایانوتایپ (1843)، نه‌تنها یکی از نخستین نمونه‌های کاربرد تکنولوژی عکاسی برای مستندسازی علمی است، بلکه نمونه‌ای نادر از تلاقی زیبایی‌شناسی با دقت علمی نیز محسوب می‌شود.
اتکینز، که در خانواده‌ای علمی پرورش یافت و دانش گیاه‌شناسی را از پدر خود فرا گرفت، پیش از ورود به عرصه‌ی عکاسی، به‌عنوان تصویرگر علمی شناخته می‌شد. انتشار بیش از ۲۵۰ طراحی دقیق از صدف‌های دریایی در دوران پیشاعکاسی، گواهی است بر نگرش دقیق و حساسیت هنری او. اتکینز، با ظهور فرایندهای نو تصویربرداری، از شیوه‌ی نوبنیاد «سایانوتایپ» بهره گرفت، که به‌کمک مواد شیمیایی و نور خورشید، تصاویری آبی‌رنگ و مرموز پدید می‌آورد. این انتخاب، نه فقط پاسخی علمی به نیاز به مستندسازی بود، بلکه به آفرینش آثاری انجامید که در میان مرزهای عکاسی، نقاشی و طراحی علمی جای می‌گیرند.
مجموعه‌ی سایانوتایپ‌های اتکینز که شامل بیش از شش‌هزار تصویر از گیاهان دریایی و خشکی، جلبک‌ها، سرخس‌ها و دیگر گونه‌ها را می‌شود ـ نگاهی متفاوت به جهان طبیعی را ارائه می‌دهد: تصاویری که به‌گونه‌ای شاعرانه، فرم‌های گیاهی را با دقتی علمی تصویر می‌کنند و در عین حال، حسی از رمزآلودگی زیباشناختی را منتقل می‌کنند. فرم‌های پیچیده و خطوط باریک ساقه‌ها در پس‌زمینه‌ای یکدستِ آبی، حالتی شناور و غیرواقعی به اشیا می‌بخشند؛ گویی گیاهان از دل آب، یا حتی از دل زمان، به بیرون جهیده‌اند.
آثار اتکینز با وجود نوآوری‌های فنی و دیدگاه پیشروانه‌اشان، تا سال‌ها پس از مرگش نادیده گرفته شدند. نبودِ نام او در گفتمان‌های هنری و علمی قرن نوزدهم را می‌توان به دو عامل نسبت داد: نخست، جایگاه جنسیتی او به‌عنوان زنی در فضایی مردانه؛ و دوم، همزمانی فعالیتش با مراحل آغازین شکل‌گیری عکاسی، که هنوز تعریف روشنی از مرزهای هنری و علمی در آن وجود نداشت. تازه در سال 1985 بود که با تجدید انتشار کتاب جلبک‌های بریتانیایی، اتکینز بار دیگر به صحنه‌ی تاریخ بازگشت و آثارش بازنگری و ستایش شد.
از منظر تاریخ هنر، آثار آنا اتکینز را می‌توان در تقاطع چندین گفتمان تحلیل کرد؛ هنر زنانه در عصر ویکتوریا، علم همچون ابزار زیبایی‌شناسی و تولد عکاسی به‌عنوان زبان جدید تصویرگری. امروزه، تصاویر او نه‌فقط به‌منزله‌ی اسناد علمی، بلکه همچون آثاری با بار شاعرانه، سمبولیک و حتی مفهومی دیده می‌شوند؛ گواهی بر توانمندی هنرمندی که در سکوت تاریخ کار کرد، اما اثری ماندگار بر پیکره‌ی هنر و علم برجا گذاشت.
بام عکاسی
نیره توکلی
