شهرهای زیرزمینی، معماری روزگاران تاراج
خواجه رشیدالدین فضل‌الله در تاریخ مبارک غازانی، ذیل حکایتی «از صادرات افعال و ظلم متصرفان ولایات» در گزارشی مختصر، زور و تعدی عمال مغول در شهرهای مختلف ایران را به روشنی تشریح کرده است. او نظام جمع‌آوری ظالمانه مالیات یا قبچور را در این دوره، از عوامل اصلی تخریب و نابودی شهرها و روستاها دانسته و فشار بیش از اندازه صاحبان ولایات و اقطاع و همچنین مودیان مالیات را عامل موثر در فروپاشی نظام اقتصادی ایران در آن عصر عنوان کرده است. این تعدی‌ها به قدری دهشتناک بوده که خود خواجه نیز در ابتدای حکایت خویش به مختصر بودن گزارش اذعان کرده و می‌گوید: «در این وقت خوانندگان دانند که آن ظلم به اضعاف آن چه ایراد می‌رود بوده». به طور خلاصه گزارش احوالات به این صورت بوده که ایلچیان ایلخان در یک سال چندین‌بار برای وصول مالیات همان‌سال به شهر یا روستایی مراجعه کرده و مردم درمانده، آن وجه را نه یکبار که چندباره می‌پرداخته و دم برنمی‌آوردند. با این حال، همان مردمان برای جلوگیری از این ظلم چاره‌ای هوشمندانه در آستین داشته‌اند. خواجه در ادامه حکایت، به وضعیت شهرها و روستاهایی پرداخته که از مردمان خالی بوده و چون ایلچیان به سراغ آنها می‌رفتند تا قبچور بازستانند دیارالبشری را در هیچ‌کجای قصبات نمی‌یافتند. چه روزها که می‌آمدند و می‌رفتند، اما هیچ‌یک از نوادگان آدم ابوالبشر را در آن حدود نمی‌دیدند. درهای خانه‌ها گل گرفته و طویله‌ها از بوی احشام پر و از چهارپایان خالی. چونان شهر ارواح. «از جمله ولایات ولایت یزد چنان شده بود که اگر کسی در تمامت دیه‌های آنجا می‌گردید، قطعا یک آفریده را نمی‌دید. و معدودی چند که مانده بودند دیدبانی معین داشتند. چون از دور یکی را بدیدی اعلام کردی، جمله در کهریزها و میان ریگ پنهان شدندی. و هریک از اکابر ارباب که در یزد ملکی داشت، به هر دیه که می‌رفت، یکی از برزیگران خود را نمی‌دید تا حال باغات خویش بپرسد. و در اکثر شهرها از بیم ایلچیان، در خانه‌ها از زیرزمین می‌کردند و گذرهای باریک تا باشد که ایلچییان به چنان گذرگاه میل نکنند و فرود نیایند». با پناه جستن به همین گذرگاه‌ها و مغاره‌هایی که در زیر شهرها و روستاها قرار داشته، مردمان آن عصر می‌توانستند چندصباحی را نهان از جور و تعدی عمال ایلخان روزگار بگذرانند.
منابع:
آزاد، میترا, سلطانی محمدی, مهدی و بلوری بناب. (1397). گونه شناسی و تحلیل معماری دستکند در نایین. مسکن و محیط روستا, 37(161), 93-106.
فضل‌الله همدانی، خواجه رشیدالدین.(1373). جامع التواریخ ج2. تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی. تهران: البرز.
شکاری نیری, جواد, سلطان زاده, حسین. (1399). تبیین کارکرد دفاعی سکونتگاه های زیرزمینی ایران (مطالعۀ موردی: شهر زیرزمینی گلستان نیر. پژوهشهای جغرافیای انسانی, 52 (2).
عالمی, بابک. (1400). مطالعۀ تطبیقی لانۀ موریانه و مجموعۀ زیرزمینی نوش‌آباد. مطالعات معماری ایران ,10(20).
بام معماری
نویسنده: شاهین گرکانی
