لب‌حوض دیوان‌بیگی
عبارت “لب‌حوض” نزد مردمان بخارای شریف معنی دیگری دارد. لب‌حوض به میدانی گفته می‌شده که در میان آن استخری واقع و دورتادور استخر نیز پلکان‌هایی برای نشستن و برداشتن آب قرار داشته است. علاوه براین، بدنه این میدان‌ها نیز اغلب به‌وسیله ابنیه عمومی نظیر مدرسه، مسجد و یا خانقاه تعریف می‌شده است. در طول قرون دهم تا چهاردهم ه.ق چندین مجموعه لب‌حوض در بخارا احداث شده که معروف‌ترین آن‌ها مجموعه‌های لب‌حوض ریگستان و لب‌حوض دیوان‌بیگی است. لب‌حوض‌ها هم از آن نظر که محل تجمع مردمان بخارا بوده و هم از آن لحاظ که منبع تامین آب شهر محسوب می‌شده، دارای اهمیت فراوانی بوده‌اند.
آرمینیوس وامبری گزارش بسیار جالبی در طی سفر خود به بخارای قرن نوزدهم ارایه داده است. او منبع اصلی تامین آب شهر را رود زرافشان معرفی کرده و می‌گوید که آب این رود به‌وسیله نهری با نام شاهرود از دروازه مزار وارد شهر می‌شده است. آب نهر در بدو امر بسیار زلال و شفاف بوده، به صورتی که در ابتدای مسیر، اهالی جهت غسل و شست‌وشو وارد آن می‌شده‌اند. در ادامه راه نیز کودکان و سپس سگان شهر در نهر آب‌تنی می‌کرده‌اند. از نظر وامبری، آب نهر هنگامی که جهت تقسیم به حوض‌های شهر می‌رسیده، چیزی شبیه به فاضلاب بوده تا آب شرب. او به مرضی اشاره کرده که در فصول گرما و به دلیل نوشیدن آب در میان بخاراییان شایع می‌شده است. به گفته وامبری این مریضی “رشته” نام داشته است. در بدن مبتلایان رشته کرمی رشد می‌کرده به باریکی یک نخ که در نهایت از زیر پوست، سر به در می‌آورده است. به عقیده بخاراییان، تنها راه مبارزه با رشته، خوردن مداوم چای به جای آب برای رفع عطش بوده است. از قرار معلوم، مهم‌ترین مکان تجمع مردم نیز برای خوردن چای دورتادور لب‌حوض بوده است. در زمان سلطه شوروی، به‌منظور مقابله با بیماری رشته، بسیاری از حوض‌های شهر بخارا خشکانده و اکثر عمارات لب‌حوض نیز تخریب می‌شوند. تنها مجموعه‌ای که از میان آن تصفیه جان به دربرده، مجموعه لب‌حوض دیوان‌بیگی است. این مجموعه که در زمان اشترخانیان ازبک احداث شده، مشتمل بر مدارس کوکلتاش و دیوان‌بیگی و خانقاه دیوان‌بیگی است. کلیت مجموعه به غیر از مدرسه کوکلتاش، از موقوفات نادر دیوان‌بیگی، از امرای دستگاه امام‌قلی‌خان ازبک است.
محمدیوسف منشی صاحب “تذکره مقیم‌خانی” امیرنادر و امام‌قلی را دوستان بسیار نزدیک هم معرفی کرده و آن‌ها را همچون سلطان حسین بایقرا و وزیرش، امیرعلی‌شیر نوایی، از علاقمندان به ساخت عمارات گوناگون و از حامیان هنر در عصر خود می‌داند. با این‌حال تنها مجموعه‌ای که از این دوره تا به امروز پابرجای مانده، همین لب‌حوض دیوان‌بیگی است. می‌گویند امیرنادر این مجموعه را مشتمل بر بنای خانقاه، کاروانسرا و حوضی ساخته بود تا هم در زمان حیات و هم ممات از آن منتفع شود. با این‌همه، در ضیافتی که برای افتتاح آن ترتیب داده بود، امام‌قلی در مقابل کاروانسرا می‌ایستد و رندانه از شکوه عمارت تعریف کرده و آن را زیباترین مدرسه بخارا می‌نامد. می‌گویند چهره امیرنادر از این کژتابی سلطان سرخ شده و همان‌جا برای آن‌که حرف امام‌قلی را بر زمین ننهد، دستور تعویض کتیبه‌ها، اخراج تجار و در نهایت تغییر کاربری کاروانسرا به مدرسه را صادر می‌کند.
تصاویر:
یک و دو: خانقاه و حوض
سه و چهار: مدرسه دیوان‌بیگی
پنج و شش: مدرسه کوکلتاش
هفت و هشت: پلان شهر بخارا و مجموعه لب‌حوض دیوان‌بیگی
نه: طرحی از مجموعه لب‌حوض دیوان‌بیگی
بام معماری
نویسنده: شاهین گرکانی
خانقاه و حوض خانقاه و حوض مدرسه دیوان‌بیگی مدرسه دیوان‌بیگی مدرسه کوکلتاش مدرسه کوکلتاش پلان شهر بخارا و مجموعه لب‌حوض دیوان‌بیگی پلان شهر بخارا و مجموعه لب‌حوض دیوان‌بیگی طرحی از مجموعه لب‌حوض دیوان‌بیگی
