بهرام گور در کاخ هولاکو
مردی که در تصویر اول مشاهده می‌کنید، بهرام گور، پانزدهمین شاهنشاه ساسانی است. این نگاره که در دوره ایلخانی مصور شده و به شاهنامه بزرگ مغولی تعلق دارد، بهرام پنجم را سوار بر اسب و در حال شکار به تصویر کشیده است. در ابتدای داستان شکار بهرام، حکیم توس، ابیاتی را از زبان شاهنشاه در وصف کوتاهی عمر و گذراندن زندگی به شادخواری سراییده که بخشی از آن در ادامه آمده است:
«کنون بر گل و نار و سیب و بهی/ ز می جام زرین ندارم تهی/ چو بینم رخ سیب بیجاده رنگ/ شود آسمان همچو پشت پلنگ/ برومند و بویا بهاری بود/ می سرخ چون غمگساری بود/ هوا راست گردد نه گرم و نه سرد/ زمین سبزه و آبها لاژورد/چو با مهرگانی بپوشیم خز/ به نخچیر باید شدن سوی جز/ بدان دشت نخچیر کاری کنیم/ که اندر جهان یادگاری کنیم».
ابیات فوق نمونه منحصر به فردی از ستایش زندگی و پرداختن به شادی و شادخواری است.
در تصویر دوم، بنای کلیسای «مادر مقدس» در یِغوارد ارمنستان را مشاهده می‌کنید. این کلیسا نیز همزمان با کتابت شاهنامه بزرگ مغولی، یعنی در عهد ایلخانان احداث شده است. بر جای‌جای نمای این کلیسا، کاشی‌های زرین‌فامی نصب شده که روی آن‌ها اشعاری به زبان فارسی نقر شده است. در تصاویر سوم، چهارم و پنجم سه تکه از کاشی‌های فوق را می‌بینید. روی آن‌ها مصرع‌های زیر نقش بسته است:
کاشی اول: کنون بر گل و نار و سیب و بهی.
کاشی دوم: چو بینم رخ سیب بیجاده رنگ
کاشی سوم: شود آسمان همچو پشت پلنگ.
این مصرع‌ها که به صورت پراکنده و دور از هم روی نمای این کلیسا نصب شده‌اند، به همان داستان شکار بهرام گور اشارره دارند و بر خلاف کاربری بنا، در ستایش زندگی دنیوی و شادخواری‌اند!
«ایو پورتر» در مقاله مفصلی به بررسی کاشی‌های این کلیسا پرداخته و به همین عدم مطابقت مضمون اشعار با کاربری کلیسا و همین‌طور نصب پراکنده کاشی‌ها اشاره کرده است. او چنین نتیجه گرفته که کاشی‌های فوق از بنای دیگری کنده و برای نصب به این کلیسا آورده شده‌اند. نصب پراکنده کاشی‌ها نیز نشان می‌دهد که نصاب با نوشتار فارسی آشنایی نداشته است. او با مقایسه این کاشی‌ها با کاشی‌های کشف شده در تخت سلیمان، آن‌ها را متعلق به یکی از کاخ‌های ایلخانان مغول دانسته و بر اساس فاصله کلیسا با کاخ‌های این دوره، مبدا اولیه این کاشی‌ها را کاخ آلاتاق می‌داند.
و اما آلاتاق؛ این اقامتگاه ییلاقی، در شرق ترکیه و در شمال دریاچه وان قرار داشته و آن را می‌توان اولین محل استقرار ثابتی دانست که ایلخانان در ایران بنا کرده‌اند. خواجه رشید‌الدین ساخت آن را به هلاکو نسبت داده و عنوان داشته که هلاکو در اولین دیدارش از آلاتاق، مجذوب آن شده و آن را لبتاساغوت نام کرده و در آن‌جا سرایی ساخته است. لبتاساغوت مرکب از دو کلمه لبتا به معنی کامل و ساغوت از ریشه ساغو، به معنی اقامتگاه است. اقامتگاه فوق در طول دوره حکومت تمامی ایلخانان مغول، مورد توجه و علاقه آن‌ها بوده است. توموکو ماسویا نیز در پژوهش خود، این اقامتگاه را همچون تخت‌سلیمان، کاخی دانسته که بر روی بقایای یک بنای متعلق به دوره ساسانی یا اشکانی احداث شده و از این نظر، منطبق با معماری آن عهد برقرار گردیده است. با این‌حال تاکنون هیچ بقایایی جز همین کاشی‌های زرین‌فام، از این بنای محبوب هلاکو به دست نیامده است که داستان شادخواری بهرام گور را نقل کرده‌اند.
برای کسب اطلاعات بیشتر به منابع زیر مراجعه کنید:
Porter, Y. (2021). “Talking” Tiles from Vanished Ilkhanid Palaces (Late Thirteenth to Early Fourteenth Centuries): Frieze Luster Tiles with Verses from the Shah-nama, Journal of Material Cultures in the Muslim World, 2(1-2), 97-149.
Masuya, T. (2002). Ilkhanid Courtly Life. The Legacy of Genghis Khan 1256-1353. Courtly Art and Culture in Western Asia. L. Komaroff, L, & Carboni, s. (eds) New York: Metropolitan museum of Art. 74-103.
گرکانی دشته، شاهین و مرتضایی، محمد. (1401) گونگ و سرای، بررسی مجموعه‌های سلطنتی امپراطوران مغول و ایلخانان در قرون هفتم و هشتم ه.ق. فصلنامه علمی اثر. ۴۲ (۴) :۴۶۹-۴۵۰.
بام معماری
نویسنده: شاهین گرکانی دشته
تصاویر به ترتیب:
برای خرید نسخه کاغذی پشت بام به این لینک مراجعه کنید.
شرکت نگاه روشن پارس حامی پشت‌بام
